Hamshahri Newspaper

اشاره:
ادوارد لوسي اسميت، شاعر، مورخ، منتقد هنري و يكي از مهم ترين صاحب نظران برجسته هنر معاصر جهان به شمار مي رود. او در سال ۱۹۳۳ در جامائيكا تولد يافته و از سن ۱۳ سالگي به انگلستان مهاجرت و بعدها به مليت انگليسي درآمد. اسميت فارغ التحصيل از دانشگاه آكسفورد در رشته تاريخ معاصر بوده و تاكنون بيش از يكصد كتاب در زمينه هاي مختلف هنري به رشته تحرير درآورده است.
گفتني است كه يكي از آثار وي با عنوان «مفاهيم و رويكردها در آخرين جنبش هاي هنري قرن بيستم» به ترجمه دكتر عليرضا سميع آذر به فارسي ترجمه شده است.آنچه مي خوانيد ترجمه گزيده متن سخنراني او در كنفرانس هنر مدرن ايران: مدرنيته و هنرمند ايراني است كه در دانشگاه آكسفورد ايراد شده است.
زماني كه فكر هنر معاصر يا هنر آوانگارد براي اولين بار اختراع شد وابستگي خود را به معيارهاي سنتي غربي حفظ كرده بود، به عبارت ديگر علي رغم تمايل اين نظريه به قطع ارتباط با گذشته، يكي از عمده ترين مآخذ آن سنت هاي روشنفكري و فني آن ميان هنرمنداني بود كه ميراث رنسانس را به ارث برده بودند.
اين وضعيت با ريشه گرفتن هنر آوانگارد در آمريكاي لاتين تغييراتي را آغاز كرد. اگرچه در همين زمان اين تمايل وجود داشته است كه ريشه هاي فرهنگ آمريكاي لاتين را غير اروپايي بشناسيم. علت اين امر نيز به ويژه به ميراث فرهنگي غني سرخپوستان آمريكايي موجود در اين مناطق و گسترش آن قبل از كشف آمريكا توسط «كريستف كلمب» ارتباط دارد. نتيجه اين امر نوع جديدي از هنر دورگه مي باشد. «تارسيلا آمارال» ، هنرمند برزيلي نقاشي هايي ارائه كرده است كه تحت تأثير «هگر» (كه او را در پاريس ملاقات كرده بود) مي باشد كه مبتني بر اصول ساده و ابتدايي هنر سرخپوست هاست. «ديه گو ريورا» پس از مدتي فعاليت به عنوان يك هنرمند آوانگارد پاريسي به مكزيك برگشت تا تعداد زيادي نقاشي ديواري خلق كند. به نظر مي رسيد كه اين نقاشي ها شبيه نقاشي هاي ديواري «قوم آزتك» است، اما در واقع آنها تحت تأثير نقاشي هاي «پيرودلا فرانچسكا» و «اوتچلو» نقاشي شده بودند كه «ريورا» قبل از آن كه به كشورش بازگردد در ايتاليا ديده بود. در نظر اول ممكن است كه وضعيت ايران دنباله روي از الگوي آمريكاي لاتين باشد اگرچه با ويژگي هاي خاصي كه پيامد حوادث اخير ايران است. پيش از انقلاب اسلامي در ۱۹۷۹ نقاشان ايراني دنباله رو مدرنيسم اروپا و به ويژه جريانات پاريس بودند.
اين اثرات تا حدود زيادي خود را تا سال ۱۹۷۹ نشان مي دهند. به طور مثال اين اثرات را مي توان به خوبي در كارهاي «بهرام دبيري» و تأثير شديد «پيكاسو» بر هنرمندان تمامي ملت ها مشاهده كرد. تأثير اين موضوع را مي توان حتي در مجسمه هاي «بهروز دارش» نيز ملاحظه كرد.
انقلاب شكل جديدي از هنر را نيز در ايران عرضه كرد، نقاشي هاي بزرگ ديواري كه به بزرگداشت شخصيت ها و رهبران ديني اختصاص دارد و در مرحله بعد به بزرگداشت شهداي اسلام، به ويژه قهرمانان جنگ بين ايران و عراق كه از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ ادامه داشت اختصاص يافته است.
در بازديدي كه از تهران داشتم متوجه شدم اين نقاشي ها يك توليد فرهنگي كامل است. منشأ آنها را مي توان در جايي جست وجو كرد كه انتظار نمي رود مي توان كتاب هاي هنر سنتي ايران را نيز منشأ اين آثار دانست.
اگرچه نهضت نقاشي ديواري در ايران در اواخر دهه ۱۹۹۰ به اوج قدرت خود رسيده است، اما اثرات بعدي آن را مي توان در زندان ابوغريب ديد كه در آنجا رفتار نابهنجار سربازان آمريكايي با زندانيان عراقي بازتاب خشمناك جهان اسلام را به دنبال داشت و بعد جديدي از خلق نقاشي هاي ديواري در اين زمينه را در ايران به وجود آورد.
در تضادي آشكار با اصول مدرنيته، نقاشي هاي ديواري ادامه يافت و در اوضاع و احوال جديد و نشأت گرفته از كتاب هاي هنر سنتي ايران كه نمونه آن را مي توان در نقاشي هاي بزرگ «فرح اصولي» ، ديد كه در هنر سنتي به رقابت با خوشنويسي هاي «محمد احصايي» مي پردازد.
انقلاب شرايط متفاوتي را براي ارائه هنر در ايران به وجود آورده است. بعضي از اين هنرمندان ايراني در صحنه هنر آوانگارد بين المللي جا افتاده اند. يكي از آنها «شيرازه هوشياري» متولد ۱۹۵۵ در تهران و ساكن بريتانياست كه در «مدرسه هنر چلسي» تحصيل كرده است. آثار او ارجاعات بسياري به سنت هاي ايرانيان دارد به ويژه به شعر عرفاني و شعرهاي مولوي.
يك هنرمند زن شناخته شده ديگر ايراني «شيرين نشاط» است كه از هنگام انقلاب اسلامي در نيويورك زندگي مي كند. «نشاط» توجه غربي ها را به خود جلب كرده است به اين دليل كه تم اصلي كارهاي او موقعيت زنان در جمهوري اسلامي است. يك سري از كارهاي او به نام «زنان خدا» (۹۷-۱۹۹۳) نمايشگر زنان نظامي مسلماني است كه ايده شهادت اسلامي را به نمايش مي گذارد. (ايده شهادت اگرچه تا حدود بسياري به مردان تعلق دارد و در نقاشي هاي ديواري تهران به چشم مي خورد) همين اواخر «نشاط» يك ويديو اينستاليشن در مراكش توليد كرده است كه به تفسير و توضيح فعاليت زنان و مردان در جوامع اسلامي مي پردازد.
انقلاب شكل جديدي از هنر را نيز در ايران عرضه كرد، نقاشي هاي بزرگ ديواري كه به بزرگداشت شخصيت ها و رهبران ديني اختصاص دارد و در مرحله بعد به بزرگداشت شهداي اسلام، به ويژه قهرمانان جنگ بين ايران و عراق كه از سال ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸ ادامه داشت اختصاص يافته است
يك سري از فيلم هاي ويديويي متفاوت نيز توسط هنرمند ايراني «غزال» كه در پاريس زندگي مي كند توليد شده است. در يكي از اين فيلم هاي ويديويي تصاويري از خود هنرمند با چادر ديده مي شود كه فعاليت هاي متفاوتي را انجام مي دهد؛ علي رغم آن كه اين هنرمند بعد از انقلاب از جامعه ايران دور بوده است .
در واقع مي توان اين سؤال را مطرح كرد كه آيا اين هنرمندان دور از وطن را مي توان ايراني تلقي كرد يا بايد آنها را به جوامع غربي كه در آن زندگي مي كنند متعلق دانست. به طور مثال روشن است كه مخاطبان آثار اين هنرمندان افراد غربي هستند. در حالي كه نقاشي هاي ديواري تهران براي مخاطبان ايراني عرضه مي شوند.
به هر حال تم موقعيت زن ها ذهن تعدادي از هنرمنداني را كه در تهران زندگي مي كنند به خود مشغول داشته است. شايد مهم ترين شان عكاس هنرمند «شادآفرين قديريان» است؛ به ويژه آن دسته از كارهاي او كه عكس هاي عكاسخانه اي دوران قاجار را با لباس هاي از مد افتاده نشان مي دهد. پرتره هاي «قديريان» زنان جوان را با لباس هاي قاجاري به همراه عنصر يا عناصري از دنياي آزاد غرب نشان مي دهد.
روش ها و اشكال پست مدرن را مي توان در كارهاي هنرمندان مرد ايران و معروف ترين آنها «آيدين آغداشلو» كه هنرمندي شناخته شده است پيگيري كرد. در يكي از پرتره هاي او كه نشانگر عصر قاجار است و در ديگري كه عصر رنسانس ايتاليا را نشان مي دهد.
جزئياتي كه «آغداشلو» در كارهاي خود استفاده مي كند و اصل آن در آثار غربي ديده مي شود در هنر معاصر چين نيز وجود دارد.
مي خواهم سخنراني ام را با اشاره به نقاشي هايي كه «حسين خسروجردي» آفريده است به پايان برسانم كه برنده جايزه بزرگ «بي ينال شارجه» گرديده است كه مهم ترين محل گردهمايي هنرمندان جهان اسلام است. اين نقاشي تصوير دو تن را نشان مي دهد كه تا نيمه در آب فرو رفته اند و با يك كشتي كاغذي بازي مي كنند.نكته قابل ملاحظه اي كه در اين نقاشي وجود دارد؛ اين است كه از تكنيك هاي چاپ ديجيتال استفاده شده است، وسيله مدرني براي توليد تصوير توسط كامپيوتر.
نكات ديگري را نيز مي توان اضافه كرد؛ يكي آن كه وسيله يا مديومي كه مورد استفاده قرار گرفته، از آن جا كه فرهنگ ايران به سرعت خود را با كامپيوتر تطبيق داده است (اين نكته در مورد بعضي از كشورهاي عمده غيرغربي مثل هند، چين و ژاپن نيز صادق است) تصاوير توليد شده با كامپيوتر انتظاري را كه از تصاوير سنتي هنر غرب وجود دارد، برآورده نمي سازد يعني تصاويري كه با رنگ و روغن بر روي بوم ايجاد شده اند.
نكته ديگر آن كه حتي با تكيه بر تكنولوژي هاي جديد عنايتي روزافزون به جنبه هاي گذشته ايران وجود دارد. تيپ هاي نمونه عصر قاجار يا افسانه سهراب و رستم براي بيان مفاهيم معاصر مورد استفاده قرار مي گيرد.