*حسين سپهري
درايران كمبود اراضي مناسب، فقدان قوانين كارآمد، نبودن نظارت بر نحوه فعاليت دفع و مديريت ضايعات، مكان يابي نامناسب و كمبود اعتبارات، در كنار نبود مشاركت مردمي، از عمده ترين موانع مديريت مواد زائد است
رشد روزافزون جمعيت، پيشرفت علوم و تكنولوژي، توسعه صنعت و شهرنشيني و رفاه، زمينه هاي مصرف بيشتر و رشد فزاينده مواد زائد را باعث شده است، به طوري كه سالانه مقادير انبوهي از ضايعات در محيط زيست تخليه مي شوند. دفع ضايعات حاصل از مصرف، يكي از عوامل اصلي آلودگي خاك، آب و بعضا هوا محسوب مي شوند كه در حال حاضر بخش هاي بسياري از نظام اكولوژيك و حيات بسياري از جانداران خصوصا انسان را با تهديد جدي مواجه كرده است. افزايش رو به تزايد مواد زائد و تبعات ناشي از تخليه آنها در محيط زيست در اغلب كشورهاي جهان، خصوصا كشورهاي در حال توسعه كه با محدوديت شديد مالي، تكنولوژيك و نيروهاي متخصص مواجه هستند، يك چالش جدي براي اين دولت ها محسوب شده و آنها با مشكلات عديده اي در اين زمينه روبه رو هستند.
اصولا مديريت مواد زائد جامد يكي از پيچيده ترين و پرهزينه ترين مشكلات مسئولان شهري محسوب مي شود. غامض بودن مديريت مواد زائد جامد بويژه در شهرهاي پرجمعيت و رو به رشد كشورهاي در حال توسعه كه هرساله هزاران نفر به جمعيت آنها اضافه مي شوند، باعث مي شود دفع ضايعات توليد شده آنان باتوجه به محدوديت مالي اين كشورها هر روز مشكل تر شود. به همين دليل اين كار در سايه همكاري و مشاركت همه جانبه مردم و مسئولان و دسترسي به تكنولوژي هاي جديد امكانپذير است.
سرانه توليد زباله در كشورهاي كم درآمد 4/0 تا 9/0 كيلوگرم، كشورهاي با درآمد متوسط 5/0 تا 1/1 كيلوگرم و كشورهاي با درآمد بالا 1/1 تا 5 كيلوگرم است، ولي متغير فوق براي ايران 66/0 كيلوگرم برآورد شده است. حدود 84 درصد از كل زائدات شهري در آمريكا دفن مي شوند. در آمريكا دفن بهداشتي از سال 2000 به بعد رفته رفته كاهش يافته و تبديل زائدات و بازيافت، موردتوجه قرار گرفته است. البته در حال حاضر فقط 10 درصد زباله هاي آمريكا بازيافت مي شود، در حالي كه اين ميزان در كشورهاي اروپايي 25 درصد است.وضعيت دفع زباله در كشور فرانسه به ترتيب 56 درصد دفن بهداشتي و 27 درصد بازيافت و 17 درصد زباله سوزي اعلام شده است و از كل زباله ها در آلمان، 29 درصد زباله سوزي و 60 درصد دفن بهداشتي و 11 درصد به كود آلي تبديل مي شود.
آمار وضعيت دفع مواد زائد در ايران نشان مي دهد كه تاكنون به امر بازيافت، توجه كمتري شده و بيشتر، دفن زباله در زمين مورد توجه است و نه حتي دفن بهداشتي. ما در بيشتر مناطق كشور شاهد اين هستيم كه بيشتر دفن ها به صورت غير بهداشتي و روباز است. متاسفانه در ايران قوانين و مقررات جامعي در مورد مديريت بازيافت مواد زائد وجود ندارد و قوانين موجود كلي بوده و جوابگوي شرايط موجود كشور نيست.
به طور متوسط كشورهاي در حال توسعه، پنج درصد سرانه توليد ناخالص ملي خود را براي خدمات مديريت ضايعات شهري هزينه مي كنند. ژاپن پنج درصد از بودجه شهرداري را به اين امر اختصاص مي دهد. در مالزي 70 درصد، هند 86 درصد و اندونزي 90 درصد هزينه مديريت مواد زائد جامد شهري صرف جمع آوري ضايعات مي شود.در ايران هم بخش زيادي از تعرفه هاي مديريت ضايعات، صرف جمع آوري ضايعات شهري مي شود و در كنار آن، كمبود اراضي مناسب، فقدان قوانين و مقررات كارآمد، نبودن نظارت بر نحوه فعاليت دفع و مديريت ضايعات، مكان يابي نامناسب محل هاي دفن و كمبود اعتبارات، در كنار نبود مشاركت مردمي، از عمده ترين موانع مديريت مواد زائد است.
وضعيت دفن مواد زائد در ايران
و كشورهاي جهان
در كشور ايران، ميزان بازيافت 8/0 درصد و كمپوست 2/7 درصد و دفن مواد 92 درصد است كه از اين دفن مواد، 20 درصد از آن به صورت دفن بهداشتي و اصولي است و باقي آن غير اصولي و غيربهداشتي دفن مي شود.
در كشور آلمان سهم زباله هاي خانگي و تجاري 35 درصد، بيمارستاني 19 درصد، صنعتي 27 درصد و ساير موارد هم 18 درصد است كه 37 درصد به صورت دفن بهداشتي، 16 درصد به صورت بازيافت و 47 درصد زباله سوزي مي شود. بررسي به عمل آمده نشان مي دهد در كشورهاي با درآمد پايين و متوسط، برنامه هاي سازماندهي شده خدماتي وجود ندارد، ولي در كشورهاي با درآمد بالا، برنامه هاي سازماندهي شده براي كاهش ضايعات وجود داشته و بر كاهش استفاده مجدد از ضايعات بسيار تاكيد مي شود.
عمل سوزاندن در كشورهاي با درآمد پايين به دليل گران بودن و بالا بودن هزينه نگهداري و ارزش حرارتي زباله، عموميت نداشته و احداث تاسيسات زباله معمول نبوده و عملا با مشكل مواجه است. در كشور ما در حال حاضر، هزينه دفع ضايعات، بخش زيادي از بودجه شهرها را به خود اختصاص داده است. كمبود زمين و فقدان اراضي مناسب براي دفع ضايعات، از مشكلات عمده دفع مواد زائد كشور است. در كشورهاي توسعه يافته و ثروتمند حدود 25 تا 35 درصد زباله هاي شهري را زباله خانگي تشكيل مي دهد، در صورتي كه در كشورهاي در حال توسعه حدود 70 درصد زباله ها خانگي هستند.
مقايسه حجم زباله توليدي در شهرهاي جهان
در بين شهرهاي جهان، نيويورك با توليد سالانه 720 كيلوگرم سرانه و بعد از آن توكيو با 610 كيلوگرم سرانه و قبل از آنها بمبئي هند با 875 كيلوگرم بيشترين سرانه توليد زباله سالانه را دارا هستند و در بين شهرهاي ايران، تهران، مشهد و اصفهان بيشترين سهم توليد زباله را دارند. در كشورهاي با درآمد پايين و متوسط از جمله ايران برنامه ساماندهي شده خدماتي در مورد كاهش ضايعات صورت نگرفته است.
باتوجه به مطالعه اي كه صورت گرفته، مي توان گفت كشورهاي توسعه يافته و حتي در حال توسعه كه بيشتر به امر دفن بهداشتي و سوزاندن تاكيد داشتند، به امر بازيافت روي آوردند و مي خواهند روش بازيافت را جايگزين دفع بهداشتي و سوزاندن كنند، چون دفع باعث تخريب اراضي و آلودگي آبهاي زيرزميني و آلودگي خاك و سوزاندن هم باعث آلودگي هوا و توليد گازهاي مخرب مي شود، ولي بازيافت باعث مي شود كه از زباله هاي جامد به نحو شايسته اي مجددا استفاده شود. در كشور ايران متاسفانه بيشتر به دفن در زمين پرداخته مي شود كه معمولا غير اصولي و غير بهداشتي عمل مي شود و حتي دفن را در برخي از شهرها به صورت تلنبار روزانه مي بينيم كه مضرات زيادي براي مردم شهرها دارد و باعث آلودگي آبهاي سطحي و آبهاي زيرزميني مي شود.
در كشورهاي با درآمد بالا و پيشرفته، خدمات جمع آوري محصولات قابل بازيافت بسيار بالاست و تاسيسات فرآوري و بازيافت، بسيار پيشرفته و بازار محصولات بازيافتي، بسيار گسترده است و در كشورهاي با درآمد پايين، روش كمپوست مشاهده مي شود و روش سوزاندن هم به علت بالا بودن هزينه ها و نگهداري و بالا بودن رطوبت و پايين بودن ارزش حرارتي زباله، عموميت نداشته، دفع زباله هم از تكنولوژي پاييني برخوردار است و به صورت روباز صورت مي گيرد.
باتوجه به اينكه جمعيت كشور با آهنگ رشد كمتري از چند دهه گذشته افزايش خواهد يافت و از حدود 64 ميليون نفر در سال 2000 به 92 ميليون نفر در سال 2025 و 109 ميليون نفر در سال 2045 خواهد رسيد، شهرهاي كشور پاسخگوي نيازهاي فعلي جمعيت نبوده و ما با مشكلات عديده اي در اين زمينه مواجه خواهيم بود، يعني در ايران با فرض ثابت بودن سرانه توليد زباله در روز (66/0 كيلوگرم)، ميزان توليد آن در سال 2020 به 87 هزار تن بالغ خواهد شد.
در ايران به دليل شرايط اقليمي و اقتصادي و اجتماعي متفاوت، نمي توان يك روش خاص دفع زباله را براي همه مناطق كشور مدنظر قرار داد. علاوه بر مشكلات فوق، به دليل عدم تفكيك زباله در مبدا، كيفيت محصولات يادشده به دليل وجود شيشه و پلاستيك مطلوب نبوده و براي فروش اين محصولات، اشكالات زيادي وجود دارد. بازيافت ضايعات نسبت به ساير روش ها به دليل سودآور بودن بعضي از پسماندها نظير كاغذ باطله، ضايعات فلزي و پلاستيك از تعداد و انواع بيشتري برخوردار بوده است.
مسئله بعدي در مديريت ضايعات شهري و بازيافت، به فقدان بازار رسمي و قانونمند براي بازيابي ضايعات در كشور مربوط است.
همچنين از مشكلات دستگاه هاي مديريت ضايعات مي توان به افزايش جمعيت، توسعه شهرنشيني، افزايش رفاه اجتماعي كه باعث افزايش توليد ضايعات مي شود و آلودگي آب، خاك و مشكلات زيست محيطي را دربردارد و فقدان استراتژي هاي مدرن و فقدان آمار و اطلاعات، ضعف مديريت، نبود نيروهاي متخصص و مشكلات طبيعي اقتصادي، اجتماعي، مديريتي و آموزشي، جمع آوري مواد زائد، انتقال ضايعات و تصفيه و بازيافت مواد اشاره كرد. در اين زمينه راهبردهايي را مي توان توصيه كرد كه به وسيله آن مشاركت مردمي و روش هاي مديريت مواد زائد بهبوديافته و باعث ارتقاي آگاهي ديگران و تسري آموزش به كل جامعه خواهد شد.
به طور كلي در كشور ايران تنها هشت درصد از زباله هاي شهري، بازيافت، كمپوست و استفاده مي شود و 92 درصد آن دفن مي شود كه از اين روش 25 درصد دفن بهداشتي و اصولي است و بقيه به صورت غير بهداشتي دفن مي شود.
در بين كلانشهرهاي كشور، اصفهان در امر بازيافت از بقيه شهرها، موفق تر بوده است و در شهرهاي اصفهان، تهران و مشهد كارخانه هاي كمپوست فعال هستند. در اين شهرها جداسازي 75 درصد مواد زائد در محل دفن انجام مي گيرد و 63 درصد مواد زائدي كه دفن مي شوند، به صورت بهداشتي است.در شهرهاي بزرگ كشور، 24 درصد زباله در محل دفن جداسازي مي شود و 10 درصد جداسازي در مبدا صورت مي گيرد، 89 درصد به بازيافت كاغذ و مقوا مي پردازند، در هفت درصد از شهرها امكان سرمايه گذاري بخش خصوصي وجود دارد، 41 درصد به احداث كارخانه هاي كمپوست اقدام كرده اند، 51 درصد روش دفن بهداشتي را ذكر كرده اند، 69 درصد داراي كمبود نيروي انساني هستند و 86 درصد كمبود ماشين آلات را ذكر كرده اند.
راهبردها و پيشنهادها
- تعيين گروه هاي مخاطب اولويت دار و تهيه برنامه هاي آموزش متناسب با اين گروه ها (مردم، تصميم گيران، صاحبان صنايع)
- آموزش پيمانكاران و عوامل دست اندركارجمع آوري زباله بخصوص بخش هاي غير رسمي
- آموزش از طريق رسانه هاي گروهي
- ترغيب و تشويق سازمان غير دولتي، انجمن ها و شوراهاي شهر و روستا، مدارس، دانشگاه ها، برنامه هاي گروهي زنان و مردان
- شناسايي قابليت ها و محدوديت ها براي كاهش ضايعات و توسعه بازيافت
- توانمندسازي نيروي انساني لازم براي بخش هاي مختلف براي كاهش پسماندها و افزايش بازيافت
- ايجاد انگيزه در بخش هاي خصوصي براي به حداقل رساندن ضايعات و افزايش بازيافت
- تقويت و توسعه واحدهاي موجود بازيافت
- بررسي تطبيقي كشورهاي منتخب كه به موفقيت هاي شاياني در زمينه بازيافت دست يافته اند
- تهيه دستورالعمل اقدامات براي بازيافت و استفاده مجدد از ضايعات
- برقراري تسهيلات لازم در سطح خانوار براي تفكيك ضايعات مختلف
- بازنگري و تهيه و تصويب قوانين و مقررات مديريت مواد زائد كشور
- ايجاد علاقه مندي در بين مردم، مشاركت مقامات محلي، شهرداري ها و ادارات محيط زيست به منظور جلب حمايت از بازيافت
- شناسايي و ساماندهي و قانونمند كردن بازارهاي بالقوه و بالفعل محصولات بازيافتي
- آموزش لازم براي اجراي كنترل و مراقبت مستمر ناشي از دفع ضايعات
- تقويت نيروهاي كارشناس و تسهيل برقراري ارتباط كارشناسان مديريت ضايعات با كارشناسان ساير كشورها
- تقويت و توانمندسازي مديريت ضايعات در شهرداري ها و استانداري ها
- نظارت مستمر بر نحوه فعاليت واحد بازيافت توسط دستگاه هاي ذي ربط
- تدوين معيارها و استانداردهاي مكان يابي محل هاي دفن ضايعات شهري و صنعتي
- تسريع در انتقال مكان هاي دفع ضايعات شهري كه در شرايط نامطلوبي قرار دارند
- ملزم كردن سازمان ها و وزارتخانه ها و واحدهاي صنعتي براي همكاري در مديريت ضايعات
- انجام پژوهش و تحقيق در زمينه برنامه هاي بازيافت مواد
- ساماندهي و نظارت بر نحوه فعاليت افرادي كه به صورت غير قانوني در زمينه بازيافت مواد فعال هستند
* كارشناس سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور
