علي اصغر محمدي
اشاره: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدي للناس و بينات من الهدي و الفرقان»
روزه لبيك گفتن به امر الهي و اثبات مولا بودن حضرت حق «نعم المولي» و بنده و مطيع بودن انسان «نعم العبد» است، براساس آيه مباركه «فمن شهد منكم الشهر فليصمه» ، هر كدام از شما ماه مبارك رمضان را درك كند بايد روزه بگيرد، خداوند انسان را به روزه گرفتن دستور داده است. ماه رمضان، ماه رحمت و مغفرت است، رمضان ماه خداست، رمضان بهترين ماه هاي سال است. رمضان ماه توبه است و اينكه رمضان ماه نزول قرآن است. در نوشتار زير به طور مختصر مطالبي در باب عظمت ماه رمضان، فضيلت روزه و روزه داران، مراتب و درجات روزه، فلسفه و اثرات روزه، بهترين اعمال در ماه رمضان و ... آمده است.
عظمت ماه مبارك رمضان
عظمت ماه رمضان به اين است كه قرآن در اين ماه نازل شده است و يكي از احكامي كه در قرآن بيان شده، روزه است. در حقيقت، عظمت را به اصل نسبت مي دهند كه همان نزول قرآن باشد. روايات در باب فضيلت اين ماه بسيار مي باشدكه برخي از آنها بدين شرح است:
* رمضان اسمي از اسماء الهي است. عن ابي جعفر(ع) قال: لا تقولوا هذا رمضان، ولاذهب رمضان، ولاجاء رمضان، فان رمضان اسم من اسماء الله عزوجل.
امام محمد باقر(ع) فرمود: نگوييد اين ماه رمضان، رمضان رفت يا رمضان آمد، چرا كه رمضان نامي از نام هاي خداوند متعال است.
* رمضان ماه رحمت و مغفرت است. عن ابي عبدالله(ع) قال: من لم يغفرله في شهر رمضان لم يغفر له الي قابل الا ان يشهد عرفه.
امام صادق (ع) فرمود: هر كس در ماه مبارك رمضان مورد رحمت خداوند واقع نگردد و بخشيده نشود، تا رمضان آينده آمرزيده نمي شود. مگر اين كه در سرزمين عرفه حاضر شود.
بر همين اساس رسول خدا(ص) فرمود: «انما سمي الرمضان لانه يرمض الذنوب» ماه رمضان را رمضان ناميدند، چون گناهان را از بين مي برد.
قال النبي(ص): اعطيت امتي في شهر رمضان خمساً لم يعطن امه نبي قبلي: اما واحده فاذا كان اول ليله من شهر رمضان، نظرالله عزوجل اليهم، و من نظرالله اليه لم يعذبه ابدا.
و اما الثانيه: فان خلوف افواههم حين يمسون عندالله عزو جل اطيب من ريح المسك.
و اما الثالثه: فان الملائكه يستغفرون لهم في ليلهم و نهارهم.
و اما الرابعه: فان الله عزو جل يأمرجنته ان استغفري و تزيني لعبادي، فيوشك ان يذهب بهم نصب الدنيا و اذاها، و يصيروا الي جنتي و كرامتي.
و اما الخامسه: فاذا كان آخر ليله غفرلهم جميعاً، فقال رجل: في ليله القدر يا رسول الله (ص)؟ فقال: الم تر الي العمال اذا فرغوا من اعمالهم و فوا.
پيامبر خدا(ص) فرمود: به امت من در ماه رمضان پنج چيز داده شده كه به امت هيچ پيامبر پيش از من داده نشده است:
اما عطاي اول: پس هر گاه شب اول ماه رمضان فرا رسد خداوند عز و جل به سوي بندگان نظر مي كند و كسي كه خدا به او نظر كند، تا ابد عذاب نمي شود.
دوم: بوي بد دهان آنان كه در نزد خدا شب زنده داري مي كنند، خوشبوتر از بوي مشك مي شود.
سوم: ملائكه براي ايشان در شب و روز استغفار مي كنند.
چهارم: همانا خداوند- عزو جل- بهشت خويش را امر مي كند تا استغفار كند براي بندگان و براي آنان آراسته شود، پس نزديك است كه سختي ها و رنج هاي دنيا آنها را با خود ببرد و روند به سوي بهشت من و كرامت من.
پنجم: پس هر گاه شب آخر فرا رسد، خداوند همه بندگان را مي آمرزد.
* رمضان ماه خدا، بزرگان ديني اول سال را اول ماه رمضان مي دانند. اگر كشاورزان اول سال را پاييز مي دانند و تجار و كسبه اول بهار را اول سال مي دانند، اهل سير و سلوك و زنده دلان اول سال را اول ماه مبارك رمضان مي دانند.
از ماه مبارك رمضان در روايات به شهرالله ياد شده است. پيامبر اسلام(ص) فرمود: «قد اقبل اليكم شهر الله» ماه رجب ماه ولايت است و ماه شعبان ماه رسالت و ماه رمضان ماه خداست و اگر كسي بخواهد وارد اين ماه شود بايد از درب ولايت وارد شود.
* رمضان، بهترين ماه هاي سال است. عن ابي عبدالله (ع) قال: ان عده الشهور عندالله اثناعشر شهراً في كتاب الله عزو جل يوم خلق السماوات و الارض فغره الشهور شهرالله شهر رمضان، و قلب شهر رمضان ليله القدر و نزل القرآن في اول ليله من شهر رمضان فاستقبل الشهر بالقرآن.
امام صادق (ع) فرمود: شمار ماه ها نزد خداوند در كتاب شريف قرآن دوازده ماه است كه آسمان ها و زمين را خلق كرد، و سرور و آقاي اين ماه ها ماه خدا و ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است. پس با قرآن به استقبال ماه رمضان آييد.
* رمضان ماه توبه، قال رسول الله(ص): شهر رمضان شهرالله عزو جل ، و هو شهر يضاعف الله فيه الحسنات، و يمحو فيه السيئات و هو شهر البركه، و هو شهر الانابه، و هو شهر التوبه، هو شهر المغفره، و هو شهر العتق من النار، و الفوز بالجنه.
پيامبر (ص) فرمود: ماه رمضان ماه خداوند عزو جل است. و ماهي است كه خداوند حسنات و نيكي ها را زياد مي كند و بدي ها را برطرف مي نمايد و اين ماه ، ماه بركت و توبه و برگشت به سوي خداست ، ماه آزادي از آتش و رسيدن به بهشت است.
* ماه رمضان ماه نزول قرآن، «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن.»
ماه رمضان ماهي است كه قرآن در آن نازل شده است.
روزه از نظر لغت و اصطلاح و شرع
روزه از نظر لغت به معني امساك و ترك مطلق چيزها اعم از خوردني ها و آشاميدني ها و يا از هر عملي و سخني است. «امسك الشيء علي نفسه» يعني خود را از هر چيزي باز داشت.
از نظر اصطلاحي و شرعي: الصيام الامساك عن المفطرات، حقيقه في وقت مخصوص بنيه من اهلها، صوم به معناي بازداشتن نفس از كل مفطرات حكمي و حقيقي است. كه در وقت محدود و با نيت و شرايطي خاص كه در رسائل عمليه ذكر شده است و مقصود امساك از مفطرات حقيقي مثل خوردني ها و آشاميدني ها و آميزش و هر چيز ديگري كه داخل بدن شود. از راه منافذ طبيعي مثل خوردن دارو و غذا و يا به طور تزريق و عناوين ديگر مبطل و مفطر روزه است.
اما اگر در حال نسيان و فراموشي بخورد يا بياشامد، روزه اش صحيح است، اما اهل تسنن بر مبناي قياس باطل مي دانند.
واژه رمضان و معناي اصطلاحي آن
همان طور كه اشاره شد رمضان اسمي از اسماء الهي است و نبايد به تنهايي ذكر شود، مثلاً بگوييم رمضان آمد يا رمضان رفت، بلكه بايد گفت ماه رمضان آمد، يعني ماه را بايد به اسم اضافه كرد.
رمضان از مصدر «رمض» به معناي شدت گرما و تابش آفتاب بر رمل ... معنا شده است. انتخاب چنين واژه اي به راستي از دقت نظر و لطافت خاصي برخوردار است. چرا كه سخن از گداخته شدن است و شايد به تعبيري دگرگون شدن در زير آفتاب گرم و سوزان نفس و تحمل ضربات بي امانش، زيرا كه رمضان ماه تحمل شدائد و عطش است، عطشي ناشي از آفتاب سوزان يا گرماي شديد روزهاي طولاني تابستان و عطش ديگر حاصل از نفس سركشي كه پيوسته مي گدازد و سوزشش به راستي جبران ناپذير است.
در مقايسه اين دو سوزش، دقيقاً رابطه عكس برقرار است، بدين مفهوم كه نفس سركش با چشيدن آب تشنه تر مي شود هرگز به يك جرعه بسنده نمي كند، و پيوسته آدمي را در تلاش خستگي ناپذير جهت ارضاي تمايلات خود وامي دارد، اما از سوي ديگر عطش ناشي از آفتاب سوزان سيري پذير است و قانع كننده
فضيلت روزه و روزه داران
* روزه از اركان دين؛ در روايات اسلامي روزه به عنوان يكي از اركان اسلامي معرفي شده است. در حديثي كه زراره از امام باقر(ع) نقل كرده چنين آمده است: اسلام بر پنج چيز بنا شده است: نماز، زكات، حج، روزه و ولايت (معرفت امام) و پيامبر(ص) فرمود: سپر و مانع از آتش است. بيان اين پنج ركن اسلام به دليل اهتمام شارع مقدس به اين امور است.
* خدا، خود پاداش روزه است؛ خداوند تبارك و تعالي فرمود: روزه براي من است و من مزد و پاداش او را مي دهم.
* مزد و پاداش؛ حضرت رسول(ص) فرمود: كسي كه يك روز روزه مستحبي بگيرد، اگر تمام زمين را پر از طلا كنند، پاداشش داده نشود تا اين كه روز قيامت ثواب و پاداش به او داده شود.
* دعاي فرشتگان براي روزه داران؛ خداوند سبحان فرشتگاني را قرار داده كه براي روزه داران دعا كند.
* روزه عبادت نمونه؛ عليك بالصوم فانه لاعدل له، بر تو باد به روزه گرفتن، به راستي كه همتايي براي روزه نيست.
* روزه عامل مقاومت در مشكلات؛ امام صادق(ع) در قول خداوند كه فرمود از صبر ياري بجوييد، فرمود: صبر، روزه است و فرمود: اگر بر شما مشكلات و دشواري روي آورد، روزه بگيريد، چون خداوند مي فرمايد «واستعينوابالصبر» ، مفسران در ذيل آيه شريفه آورده اند كه، رسول گرامي اسلام(ص) هرگاه با مشكلي مواجه مي شدند، از نماز و روزه مدد مي گرفتند.
* روزه دار هميشه در عبادت است؛ پيامبر اسلام(ص) فرمود: شخص روزه دار در عبادت خداست ولو اين كه در بستر استراحت باشد، مادامي كه مسلماني را غيبت نكند.
امام صادق نيز در اين زمينه مي فرمايد: خواب روزه دار عبادت حساب مي شود و سكوتش تسبيح و عمل او مورد قبول و دعاي او برآورده شده است.
* پاداش روزه در دنيا و آخرت؛ از امام جعفر صادق(ع) نقل است كه براي شخص روزه دار دو خوشحالي است: يكي وقت افطار و ديگري هنگام ملاقات خداوند متعال.
سبب خوشحالي موقع افطار به اين دليل است كه شخص توانسته است تكليف الهي را به پايان برساند و غلبه كند بر هواي نفس خود و توانسته است در ميدان تكليف پيروز شود و سبب خوشحالي او در روز قيامت به اين دليل است كه وقتي جزا و پاداش عمل خود را مي بيند كه خدا چه احسان ها و خيراتي را براي او آماده كرده است، خوشحال مي شود.
* روزه سبب دوري شيطان مي شود؛ پيامبر اسلام(ص) به اصحابش فرمودند: آيا من شما را آگاه نكنم از چيزي كه اگر شما انجام دهيد شيطان از شما دور مي شود، مانند دوري مشرق از مغرب؟ عرض كردند: بلي يا رسول الله. فرمود: روزه گرفتن سبب سياهي صورت شيطان مي شود.
روزه واقعي چيست
شخص روزه دار نه تنها از خوردن و آشاميدن و نيز از مفطراتي كه بيان شده است بايد امساك كند، بلكه روزه واقعي آن است كه تمام اعضا و جوارح او امساك داشته باشند.
پيامبر(ص) به جابربن عبدالله فرمود: اي جابر در اين ماه رمضان هر كس روز را روزه بگيرد و پاره اي از شب را به عبادت بگذراند و شكم و فرج و لسانش را از گناه حفظ كند، از گناهانش خارج مي شود مثل خارج شدن انسان از اين ماه، جابر عرض كرد يا رسول الله(ص) چه حديث خوبي است، پيامبر فرمود: اي جابر، چه شروط سختي است.
امام صادق(ع) فرمود: روزه تنها جلوگيري از خوردن و آشاميدن نيست، بلكه سزاوار است كه روزه دار زبان خود را از سخن بيهوده و ناراست در ماه رمضان و غيررمضان حفظ كند.
پيامبر گرامي اسلام نيز مي فرمايند: هر كس ماه رمضان را روزه بگيرد و در آن از حرام و بهتان دوري كند، خداوند از او خشنود مي شود و بهشت را بر او واجب مي گرداند.
مراتب و درجات روزه
براي كسي كه روزه مي گيرد، درجه ومراتبي را بيان كرده اند:
اول، روزه عوام: اين روزه با خودداري از مبطلات و مفطرات روزه كه فقها و مراجع تقليد- كثرالله امثالهم در رساله هاي عمليه خود نوشته اند، تحقق مي يابد؛ يعني اگر كسي در ايامي كه روزه مي گيرد، از چيزهايي كه روزه را باطل مي كند خودداري كند، اين درجه براي او در نظر گرفته مي شود.
دوم، روزه خواص: اين درجه و رتبه از مرتبه اولي بالاتر است و آن اين كه علاوه بر انجام اموري كه در روزه عوام گفته شد، بايد اعضاي بدن خود را از مخالفت با خداوند بازدارد.
سوم، روزه خواص خواص (خاص الخاص): اين روزه براي كساني مقدور است كه از غير خدا هر چه هست اجتناب كنند؛ آنهايي كه غير از خدا كس ديگر را به دل راه نمي دهند و قلب خود را مهياي دستورهاي الهي مي دادند و مصداق «قلب المؤمن عرش الرحمن» است.
البته هر قسم گفته شده موجب اسقاط تكليف مي شود، اما روزه قسم سوم، برترين و سودمندترين قسم روزه براي انسانهاست.
فلسفه و اثرات روزه
در رابطه با فلسفه احكام در روايات اهل بيت(ع) حكمت ها و علل گوناگوني مطرح شده است. همچنين در باره فلسفه روزه و وجوب آن حكمت هاي مختلفي بيان شده كه چشيدن مزه گرسنگي در اغنيا، شكستن شهوات، سلامتي بدن، آزمايش اخلاص مردم، يادآوري زندگي پس از مرگ و آرامش قلب و دل، از جمله آنهاست.
انواع روزه
روزه چهار قسم است: واجب، مستحب، مكروه و حرام، كه در اين نوشتار فقط به شرح روزه هاي واجب مي پردازيم.
روزه هايي كه واجب است ده وجه است: ماه رمضان، روزه كفاره، دوماه روزه براي قتل خطا كه قادر بر پرداخت ديه نباشد، روزه كفاره ظهار براي كسي كه قادر بر آزاد كردن بنده نيست و آن دو ماه است، كفاره قسم كه سه روز روزه است كه اگر قدرت بر اطعام مساكين نداشت، سه روز روزه براي كسي كه قبل از قرباني در مني به علت سردرد و بيماري سرش را تراشيد كه آن به طور قرباني مي بايد انجام مي گرفت، سه روز روزه بعد از عمره تمتع براي مرتكب صيد و يا كسي كه آميزش انجام دهد كه هفت روز هم بعد ازمراجعت از مكه در وطن بايد بگيرد، روزه هايي كه بايد به قدر قيمت صيد بگيرد، روزه نذر و عهد و قسم و روزه اعتكاف، در صورتي كه وارد عمل شده باشد واجب است به پايان برساند.
احكام روزه
روزه نيز چون ساير فرائض احكامي دارد كه نخستين آن صوم الفرض است. صوم الفرض نيز دو قسم است: اول، فرض معين؛ مثل روزه ماه مبارك رمضان كه بر هر مكلف است روزه بگيرد. دوم، فرض غيرمعين؛ چون روزه قضاء ماه رمضان براي كسي كه معذور است از روزه گرفتن در ماه رمضان و يا عمداً افطار كرد و اينك متنبه شده بايد قضا كند و كفاره هم بدهد.
و روزه كفارات: مثل كفاره قسم، نذر، كفاره ظهار، قتل خطا و روزه از براي كسي كه در مني از قرباني عاجز است كه اين نوع روزه ها فرض الله است كه در قرآن صريحاً نام برده شده و بيان گشته است.
دوم از اقسام روزه، صوم الواجب است و براي روزه واجب نيز اقسامي است.
روزه نذر مطلق: مثل كسي كه نذر كند در ايام الله مطلقاً روزه بگيرد.
روزه نذر مقيد: كه بگويد مثلاً اگر فلان حاجتم برآورده شده پنج روز روزه بگيرم و پس از رسيدن به حاجت واجب است كه پنج روز روزه را بگيرد.
سوم و چهارم: نذر طاعت و معصيت.
بهترين اعمال در ماه رمضان
هنگامي كه پيامبر گرامي اسلام(ص) در خطبه شعبانيه فضائل ماه رمضان و روزه را برشمرد، امير المؤمنين علي(ع) سؤال كرد: بهترين اعمال در اين ماه چيست؟ در پاسخ پيامبر(ص) فرمود: «الورع عن محارم الله» يعني پرهيز و اجتناب از معاصي و گناهان است، بنابراين روزه عامل بازدارنده از گناه و عامل سركوب كننده نفس عصيان گر است، كه روزه دار با انجام اين دستورالهي به نحو احسن كه از شرايط كمال روزه است ،روح تقوا و پرهيزكاري را در خويش زنده مي كند، زيرا كه با روزه در ماه مبارك رمضان، اصلاح نفس و تربيت آن و تقوا پيشه كردن به مراتب آسان تر است. گرسنگي و تشنگي و ديگر محروميت هاي روزه، شعله هاي سركش غرايز حيواني و هواهاي نفساني را خاموش مي سازد.
فضيلت اعمال مستحبي در ماه مبارك رمضان
* دعا و استغفار؛ حضرت علي(ع) در اين باره مي فرمايد: بر شما باد در ماه رمضان به استغفار و دعاي زياد. اما دعا، بلا را از شما دفع مي كند و اما استغفار، از بين برنده گناهان شما است.
از وظايف روزه داران در اين ماه دعا و درخواست نيازمندي ها از ايزد متعال است.
* تلاوت قرآن؛ بهترين اعمال در شب ها و روزهاي ماه مبارك رمضان، تلاوت قرآن است. اگر چه تلاوت قرآن در تمام اوقات ثواب دارد، ولي در اين ماه كه ماه نزول قرآن است، اجر زياد تري دارد و لازم است روزه داران محترم حداقل روزي يك جزء از قرآن را تلاوت كنند و چه نيكوست كه اين تلاوت به صورت اجتماع در مساجد برگزار شود.
* افطاري و صدقه دادن؛ امام باقر(ع) در اين باره مي فرمايد: هر كس در ماه رمضان صدقه اي بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از او دور مي كند.
* منابع در دفتر روزنامه موجود است.
