عباس اسدي
عليرغم برخي اظهارنظرهاي غيركارشناسانه در مورد افول گرايش هاي ديني جوانان كه برخي از سر دلسوزي و نگراني اما با ساده انگاري و تعميم نابجا و شماري نيز با نوعي ذوق زدگي و طعن مطرح مي كنند، نتايج جديدترين پژوهش هاي علمي حكايت از گرايشات عميق ديني جوانان دارد. نكته اي كه رهبر معظم انقلاب نيز در بيانات اخيرشان اينگونه به آن اشاره كردند كه «موج اقبال جوانان به سوي دين يك واقعيت است» . آنچه ساده انگاران و معاندان از آن غفلت دارند اين است كه دينداري جوانان تحت تأثير مقتضيات زمان و مكان اشكال متنوع و متكثري به خود گرفته است، چرا كه اينان فرزندان زمان خويشتن هستند و نبايد انتظار داشت چونان نسل گذشته گرايشات خود را بروز دهند.اما برخي فقط خود و رفتارهاي خود را شاخص و متر و معيار دينداري مي دانند و نمي توانند بپذيرند كه درست يا غلط طبق آنچه بررسي واقعيت موجود نشان مي دهد، سبك هاي زندگي ديني بويژه در ميان جوانان عميق و پايدار و در عين حال متنوع و متكثر شده است. نتايج اوليه تحقيقات انجمن جامعه شناسي ايران در زمينه دينداري جوانان مؤيد اين موضوع است. فارغ از تأييد يا رد محتواي ابتدايي اين پژوهش گزيده اي از اين نتايج را با هم در اين گزارش مي خوانيم.
نگراني ها و دلمشغولي هايي كه درباره دينداري نسل جديد و جوان و نوجوان مطرح مي شود تا چه اندازه جدي است؟ به طور كلي تعلقات ديني جوانان چگونه و به چه صورتي است و در چه مواردي سستي و ضعف وجود دارد؟ پارامترهايي چون جنسيت، شغل، طبقه اجتماعي و قوميت در گرايش هاي دينداري جوانان و نوجوانان تا چه ميزان نقش دارد؟
خانواده، گروه همسالان، وسايل ارتباط جمعي، وضعيت اقتصادي و شخصيت هاي مذهبي تا چه ميزان بر گرايش دينداري جوانان مؤثر هستند؟واقعيت اين است كه عليرغم آمارهاي نه چندان موثق و در عين حال جانبدارانه اي كه هر از چندگاه از سوي برخي عوامل داخلي و خارجي مطرح مي شود كه گرايش نوجوانان و جوانان ايراني به مذهب و تمايلات ديني آنها رو به افول دارد.
نتايج تازه ترين پژوهش هاي دانشگاهي در كشور نشان مي دهد دينداري جوانان و نوجوانان عميق و ريشه دار است.تحقيق و پژوهش پيرامون دينداري جوانان طي سال هاي اخير توجه بسياري از محققان را به خود مشغول داشته است. در اين ميان دكتر امير نيك پي عضو انجمن جامعه شناسان ايران با بهره گيري از يك تيم پژوهشي پيرامون دينداري جوانان به پژوهش و تحقيق پرداخته است.
وي به تازگي و در نشست گروه علمي- تخصصي جامعه شناسي انجمن جامعه شناسي ايران نتايج اوليه و خام اين تحقيق را در اختيار دانشجويان و علاقه مندان به اين موضوع قرار داده است. نتايجي كه به گفته خودش در مواردي غيرقابل پيش بيني و شگفت انگيز بوده است.
دكتر نيك پي در اين تحقيق ۳۵۰ جوان در سه شهر تهران «مركز حكومت»، قم «شهر مذهبي» و قزوين شهر قوميت ها اعم از دانشجو و غيردانشجو، با مشاغل متنوع انتخاب كرده و با ۲۰۰ نفر از آن ها گفت وگو كرده است.
وي در اين تحقيق پارامترهايي چون جنسيت، شغل، دين، طبقه اجتماعي و قوميت ها را در نظر گرفته و سعي كرده تأثيرگذاري هر كدام از اين پارامترها را در دينداري جوانان مورد بررسي و سنجش قرار دهد.
در اين تحقيق همچنين نقش روابط خانوادگي، سياسي، اقتصادي، فكري و احساسي، فراغتي و نيز جوانان در گرايش آنان به دينداري از طريق مصاحبه نيمه رهنمودي مورد سنجش قرار گرفته است.
او همچنين مي گويد: براي دستيابي به اطلاعات به شيوه اي عمل شده كه اگر با يك خانواده پنج نفره اين مصاحبه صورت گرفته اما هيچ كدام از اعضاي خانواده از پرسش هاي ديگران باخبر نشده اند.
اين تحقيق مراحل تدوين و تحليل نهايي را سپري مي كند اما نتايج اوليه آن به قرار زير است:
انواع دينداري
از نتايج اوليه تحقيق انواع دينداري در بين جوانان استخراج شده است. دكتر نيك پي مي گويد: اين برداشت شخصي من از نتايج تحقيق است و ممكن است برخي اين تقسيم بندي را قبول نداشته باشند و يا عنوان ديگري برآن بگذارند او در تقسيم دينداري جوانان كه در ميان آن ها اقليت ديني و قومي هم به چشم مي خورد به موارد زير اشاره مي كند:
الف: دينداري عوامانه :برخي از جوانان به يك سري دگم ها و جزم هاي ديني اعتقاد دارند، بدون اين كه به لحاظ عملي تكاليف ديني را انجام دهند، اين تيپ جوانان را بيشتر در مراسم و آئين هاي مذهبي مي توان سراغ گرفت و اتفاقاً جنب و جوش زيادي هم دارند.
ب: دينداري ابزاري: يك سري از جوانان هستند كه اعتقادي به دين ندارند ولي براي رسيدن به مقاصد خود از دين استفاده مي كنند و بيشتر در دستيابي به مقاصد سياسي به دين رو مي آورند.
ج: دينداري تركيبي نوين: در حوزه جامعه شناسي اديان، دينداري به صورت تركيبي است كه در آن به بخشي از جنبش هاي دينداري از جمله مسيحيت پيوند مي خورد، طرفداران اين نوع دين در كنار آن از تحليل هاي روانشناختي بهره مي برند و براي دستيابي به آرامش ديني در يك سري كلاس هاي آموزشي روانشناختي حضور مي يابند. در ميان اين ها كساني ديده مي شوند كه برخي از اصول شيعه را مي پسندند و به آن عمل مي كنند، اما در كنار اين اصول از مذاهب و گرايش هاي ديني و عرفاني ديگر نيز بهره مي برند.
د: دينداري الهياتي، فقهي و شريعتمدارانه: در اين نوع دين شريعت محور و مبنا است و زماني كه تضادي ميان مسايل اجتماعي و سياست مي بينند به نفع شريعت و نگاه فقهي كنار مي روند.
هـ: دينداري سكولار: نوعي از پديده دينداري است كه به دو بخش دينداري تركيبي حداكثري و دينداري تركيبي حداقلي تقسيم مي شود.
دينداري تركيبي حداكثري از نوع سكولار بيشتر در ميان جوانان سال هاي ۱۳۴۵ تا ۱۳۷۰ حاكميت دارد. در اين نوع نگرش، دين اسلام و ايدئولوژي جامعه شناختي را تركيب مي كنند كه در ميان آن بيشتر گرايشات سوسياليستي چپ به چشم مي خورد بخشي از طرفداران دكتر شريعتي چنين نگاهي را نمايندگي مي كنند.
در دينداري تركيبي حداقلي كه نوع ديگري از دينداري سكولار هست، باورهاي ديني خود را با يك سري ايده ها و افكار و انديشه هاي جديد كه برگرفته از انديشه هاي ليبرالي است تركيب مي كنند و برخلاف دين حداكثري تقيد و پايبندي آنها به تكاليف ديني حداقلي است.
و: دينداري لائيك: در دينداري لائيك كه در ميان برخي جوانان مشاهده شده است در نگرش هاي خود به دين و ايدئولوژي براين اعتقاد هستند كه ديانت بايد از سياست جدا باشد. ديانت بايد از حكومت جدا شود. دين بايد فردي و شخصي باشد و نوع نگاه آنها به دين شبيه نگاه فرانسوي ها است، آنها براين باور هستند كه دين نبايد منبع امور سياسي و حكومتي باشد و اگر بخواهيم شباهت آنها را در دنياي امروز بيابيم نگاه اينها به دموكرات مسيحي هاي آلمان نزديك است. گروهي اندك از جوانان نيز هستند كه خود را غير ديني مي دانند اما مخالفتي با دين ندارند و برخي نيز با تصورات موجود از دين مخالف هستند.
نگاه به حكومت
در تحقيق دكتر امير نيك پي نوع نگاه جوانان به سياست و حكومت در سه شاخه استخراج شده است.
الف: گروهي از جوانان معتقد به حكومت ديني هستند و عقيده دارند تمام تصميم ها و اقداماتي كه انجام مي شود بايد منشا و محور و مدار آن حكومت ديني باشد.
ب: عده اي هم در ميان جوانان هستند كه به حكومت غيرديني اعتقاد دارند.
ج: شمار افرادي كه به حكومت ضد ديني باور داشته باشند بسيار در اقليت است البته در ميان اغلب پاسخ هاي اين طيف نوعي تشويش ديده مي شود.
در تحقيق انجمن جامعه شناسي ايران كه در ميان جوانان سه شهر تهران، قم و قزوين صورت گرفته است گرايش جوانان به روحانيت دو گونه است: الف: عده اي شناخت دين را از دريچه روحانيت مي بينند و معتقدند دين بدون روحانيت معني و مفهومي ندارد به ديگر عبارت روحانيت مترادف دين است.
ب: عده اي گرايش غير روحانيتي دارند و جالب است كه درميان غيرروحاني ترين افراد كساني بودند كه از روشنفكران ديني معاصر الهام گرفته اند.
تيم تحقيقاتي انجمن جامعه شناسي ايران همچنين به رابطه دين و خانواده توجه كرده و اين نتايج را به دست داده است.
الف: اغلب خانواده ها و جوانان آنها دين دار هستند.
ب: برخي جوانان غيرديني هستند كه خانواده هاي آنها ديندار بودند.
ج: برخي از جوانان به دينداري نگاهي متفاوت با پدر و مادر خود دارند.
د: در خانواده هاي غيرديني با شمار زيادي از جوانان مواجه هستيم كه به شدت ديندار هستند و خود انتخابگر گرايش ديني بوده اند. به عنوان مثال مادر كاملاً غيرديني ولي فرزندش شديداً ديندار است.
نتيجه
تحقيق دكتر امير نيك پي هنوز كامل نشده است. به اين دليل كه فارغ  از تحليل و بررسي دقيق آماري نتايج مقدماتي آن ارائه شده است اما از همين نتايج مقدماتي عناوين برجسته اي استخراج شده است.
الف: با جواناني روبه رو هستيم كه بيش از پيش مدرن و سكولار شده اند اما در نگاه آنها سكولار به معني ضددين نيست بلكه آنها به دليل نوع تفكر، يا زمينه تحصيل و مطالعه ميان امور ديني و ساير امور قائل به نوعي تفكيك و تمايز هستند.
ب: اغلب جوانان مورد پرسش اين تحقيق بر اين باورند كه پديده هاي مختلف اجتماعي دين در كنار ديگر نهادهاي اجتماعي مي تواند نقش خود را داشته باشد.
ج: برخي از جوانان براي درك دين تنها به سراغ روحانيون نمي روند بلكه اطلاعات ديني خود را از روشنفكران مي گيرند. البته اين جوانان در اقليت بودند.
د: برخي جوانان كه دين را مترادف با اخلاق مي دانند و اين گروه در اكثريت هستند.
هـ: اقليتي از جوانان هستند كه مبناي دين را اخلاق نمي دانند، بلكه منبع اخلاق را در جاي ديگري جستجو مي كنند.
واپسين نگاه
نتايج حاصل از اين تحقيق گرچه هنوز مقدماتي است و تحليل و بررسي آن در اختيار قرار نگرفته است، اما در باب دينداري جوانان و اينكه چرا برخي از آنها به رغم اينكه در نهاد خويش ديندارند، علائم و نشانه هاي دين را با خود ندارند و يا خيلي مايل به بازتاب بيروني آن نيستند شايد بخشي از آن به معرفي نادرست دين بازگردد.
امام هشتم شيعيان حضرت علي ابن موسي الرضا مي فرمايند: «اگر زيبايي هاي دين براي مردم روشن شود مردم عاشق آن مي شوند و خود در پي آن مي آيند.»
از سوي ديگر گفت وگو با جوانان حكايت از آن دارد كه نهادينه نشدن دينداري عملي، استفاده ابزاري از دين در جامعه و مشاهده اعمال و رفتار ناشايست و ناقص از سوي برخي متظاهران باعث دين گريزي برخي از جوانان شده است.
يك جوان دانشجو در اين باره مي گويد: دينداري فقط به خواندن نماز و گرفتن روزه و فرايض ديني نيست، بلكه دينداري عملي يعني اينكه بتوانيم آموزه هاي ديني را در تار و پود اعمال و رفتارهايمان نهادينه كنيم.
وي مي گويد: مي شناسم افرادي را كه نماز اول وقت آنها فراموش نمي شود و در انجام فرايض ديني مانند حج پيش قدم هستند اما به نظر من كمالات انساني و دينداري عملي در آنها رشد نكرده است.
وي حقيقت گويي و پرهيز از دروغگويي، پرهيز از تهمت، افترا، امانت داري، كسب روزي حلال و رعايت اخلاق و رفتار نيك را از جمله صفات مهم انسان هاي مؤمن مي داند.
دكتر نظري توكلي عضو هيأت علمي گروه معارف دانشگاه فردوسي مشهد با بيان اينكه معتقد به دين گريزي جوانان نيستيم، مي گويد: دين گريزي به معناي فرار مردم از زيبايي هاي موجود در دين است، حال آن كه چنين چيزي در جامعه وجود ندارد.
وي مي افزايد: آنچه در حال حاضر در سطح جامعه و در ميان جوانان بروز يافته است عدم باور درست از دين است، مشكل ما اين است كه دين را به شكل سنتي ياد گرفته ايم، يعني به دليل اينكه مسلمان زاده هستيم درصدد كسب شناخت و باور صحيح از دين برنيامده ايم.
وي با بيان اين كه در سال هاي اخير مباحث سياسي جامعه را با دين مخلوط كرده ايم اظهار داشت: متأسفانه هر كس براي موفقيت در عرصه هاي سياسي از دين خرج كرده است و بعد هم به دليل عمل نكردن به وعده ها مردم آن را از چشم دين ديده اند. در اين شرايط وقتي مردم نسبت به فرد مورد نظر بي اعتماد مي شوند طبيعتاً با تفكر و اعتقادات او هم به مخالفت مي پردازند.
اين استاد دانشگاه با اشاره به اينكه بين دين و برداشت هاي ما از دين فاصله بسيار است، گفت: اگر چهره زيبا و پرعطوفت دين همراه با استدلال و منطق با زباني نو و متناسب با اين عصر و نسل تشريح شود مطمئناً گرايش به دينداري در ميان مردم و بخصوص جوانان ما اوج مي گيرد.