مسعود خيرخواه
در نخستين بخش مطلب حاضر، در آغاز با نگاهي اجمالي به زندگي فكري «ريچارد سوئين برن» بخشي ازمتن سخنراني وي درباره «مسئله شر» آورده شد. از نظر «سوئين برن» ، خدا ممكن است، وقوع شري را روا بدارد و در عين حال خود همچنان خير مطلق باشد. بر اين اساس «سوئين برن» به نقد ديدگاه فيلسوفان سنتي در اين باب مي پردازد. واپسين بخش مطلب را مي خوانيم:
خدا و امور منطقاً محال
سوئين برن در بخش ديگري از سخنانش با اشاره به اين كه خداوند مي تواند هر آنچه را كه منطقاً ممكن است انجام دهد، گفت: «هميشه چنين است كه ما انسانها نمي توانيم سلامتي دندان بچه اي را بدون اين كه آن بچه متحمل نوعي درد شود، حاصل كنيم ولي خدا مي تواند. فقط امور«منطقاً محال» است كه خدا نمي تواند انجام دهد. بنابراين، با استنتاج مورد رنج كشيدن در خصوص همه شرور به طور كلي و استنتاج از همان مورد در خصوص خدا كه مي تواند هر آنچه منطقاً ممكن است انجام دهد، من بر آنم كه خدا متناسب با خيريت محض خود مي تواند تحقق يك شر را مجاز بدارد. به اين شرط كه بايد به لحاظ منطقي محال باشد كه خدا خيري را از هيچ طريق اخلاقاً مجاز ديگري، به جز اين كه بگذارد شري محقق شود، ايجاد كند. مثلاً به لحاظ منطقي محال است كه خدا به ما آزادي اراده براي انتخاب خوب و بد بدهد و در عين حال باعث شود كه ما خوب را انتخاب كنيم. به لحاظ منطقي براي خدا محال است خير ما را با داشتن چنين اراده آزادي متحقق كند.
نتيجه اين كه اگر تنها حالات و وضعيات خير همان لذت هاي حسي باشد، خدا در اجازه دادن به تحقق شرور در عالم محق و موجه نيست. زيرا خدا مي تواند همه دردهاي حسي و همه رنج ها و ناراحتي هاي روحي و هر چيز ناصواب ديگر را كه در عالم هست محو كند و به مخلوقات ذي شعور (ازجمله خودما) حالات بي پايان خوشايند حسي را اعطا كند، از همان نوع حالاتي كه با هروئين ايجاد مي شود. بنابراين، وجود شرور در عالم دليل قاطعي عليه وجود خدا به شمار مي آيند. آنچه يك خداشناس مي تواند ادعا كند اين است كه بسياري حالات خوب ديگر غير از لذات حسي هستند كه (منطقاً) خدا نمي تواند آنها را بدون آنكه بگذارد شروري واقع شوند، ايجاد كند.»
در حوزه فلسفه دين، خداباوراني كه مي خواهند از خيريت خداوند علي رغم وجود شرور دفاع كنند، اغلب استدلال مي كنند كه شرور شرط لازم يا پيامد خيرات عظيم اند. به دليل شايستگي عظيم برخي از خيرهاست كه خداي خير مطلق مي تواند به وجود شرور رضايت دهد. بلندپروازانه ترين طرح خداباوران طرحي است كه مي گويد مي توان به نحوي مستدل معلوم كرد كه اين خيرات توجيه شروري هستند كه يا از قبل موجودند يا مي توانند [در آينده] موجود باشند. البته لازمه طرح اين نيست كه با قطع و يقين گفته شود خداباوران مي توانند به ازاي هر شري در عالم، خيرات خاصي را نام ببرند كه آن شر را توجيه كند، بلكه مي خواهد بگويد كه مي توان تصويري معقول و فراگير از عالم را در قالبي كلي ترسيم كرد كه تبييني از خيرات و شرور آن به دست دهد. چنين رويكردي را «عدل الهي» ناميده اند. بر طبق يك دفاعيه خداباورانه، مسأله شر مسأله اي نيست كه انتظار داشته باشيم انسان ها از عهده حل آن برآيند. بنابراين ديدگاه، حتي اگر نتوان هيچ دليل اخلاقاً كافي تشخيص داد بر اين كه چرا خداوند به شر رضايت مي دهد، چنين چيزي به خودي خود دليل نمي شود كه بگوييم اصولاً چنين دليلي وجود ندارد. از جمله خيراتي كه مي توانند تاوان شر يا مجوز آن باشند، خيرات اختصاصاً ديني اند؛ خير وفاق خدا و انسان، هم در اين دنيا وهم در جايي كه آن را عالم آخرت مي دانند.
عموماً شرور را وقتي به طور مستقيم يا غيرمستقيم از اعمال ضد اخلاقي انسان (جنگ، قتل عمد، تجاوز به عنف، شكنجه، سرقت و سوءاستفاده عاطفي) ناشي شده باشند،«شرور اخلاقي» و وقتي مستقيم يا غيرمستقيم از اعمال ضد اخلاقي ناشي نشده باشند «شرور طبيعي» مي نامند. تمايز ميان شر اخلاقي و شر طبيعي هميشه واضح نيست. ممكن است، برخي شرور تا حدي ناشي از فعاليت ضد اخلاقي بشر، ولي تا حدي هم ناشي از فرآيندهاي طبيعي باشند.
نظريه عدل الهي خير عظيم
تحت چه شرايطي خداي خير مطلق، قادر مطلق و عالم مطلق بايد به وجود شر رضايت دهد؟ بيشتر خداباوران مي گويند اين اعتقاد كه اصولاً هيچ شري در عالم مخلوق خداي خير مطلق مجاز نيست، اعتقادي غيرمعقول است. ممكن است يك شر كه جلوگيري از آن موجب شر بد تري شود، شر مجاز باشد. به عبارت ديگر، برخي از شرور كه شرط وجود يك خير عظيم اند و يا در يك خير عظيم نقش دارند مي توانند مجاز باشند. خداباوران در بخشي از تدبيري كه از آن به «نظريه عدل الهي خير عظيم» يا «نظريه عدل الهي خير عظيم تر» تعبير شده است، ابعاد فراگير عالم را كه به اعتقاد آنها حقيقتاً خيرند مستمسك قرار مي دهند. به علاوه، استدلال مي كنند كه اين خيرات يا شرط وجود برخي از شرورند يا تحقق اين خيرات مستلزم بعضي شرور است (يا آن شرور را متحمل مي سازد). خداوند شر را به خاطر اين قبيل خيرات روا مي دارد.
در فهرست كلي خيرات عظيم، وجود حيات آگاهانه، اعم از اشخاص بشري همراه با قابليت هاي اخلاقي و معنوي آنها مورد تأكيد قرار مي گيرد. برخي از نظريه پردازان عدل الهي استدلال كرده اند كه خوب است زندگي اشخاص وابسته به هم باشد كه از اين رهگذر، بهروزي هر فرد پيوندهاي مهمي با زندگي ديگران خواهد داشت و همچنين مهم است كه بهرورزي عالم پيوند شايسته اي با بهروزي حيات بشري داشته باشد. ريچارد سوئين برن و ديگران استدلال كرده اند كه اگر بناست حقيقتاً ما در بهروزي يكديگر سهيم باشيم، بايد نه فقط توانايي سود رساندن به يكديگر، بلكه توانايي آسيب رساندن به يكديگر و همچنين به طبيعت را داشته باشيم. همان طور كه سوئين برن مي گويد: اگر مخلوقات از قدرت سود رساندن به يكديگر و نه قدرت آسيب زدن به يكديگر برخوردار باشند، بديهي است كه هيچ گونه مسئوليت جدي در قبال يكديگر نخواهند داشت. اين مطلب را مي توان با استفاده از يك كاريكاتور توضيح داد. عالمي كه در آن من مي توانم انتخاب كنم كه آيا شيريني ها را به شما بدهم يا نه، ولي نمي توانم انتخاب كنم كه آيا پاي شما را بشكنم يا نه، يا آيا شما را منفور جلوه دهم يا نه، عالمي نيست كه در آن اقتداري نافذ بر تقدير خويش داشته باشيم و بنابراين، عالمي نيست كه در آن مسئوليتي كامل در قبال شما به عهده من گذاشته شده باشد (سوئين برن،«مكان، زمان و اتفاق»، ،۱۹۸۲ ص ۸).
هرچند اين مسئوليت اغلب مورد سوء استفاده واقع شده (ولي استدلال مي شود كه) واقعيت اين است كه بدون امكان آسيب، تقريباً هيچ مجالي براي خير وجود نخواهد داشت.
با اين تفاسير، سوئين برن در ادامه سخنانش با مخاطب قراردادن پيروان نظريه عدل الهي، گفت:«تقريباً همه مردم، كه به عقيده من اغلب دينداران را نيز شامل مي شود، كه عقيده بسيار عميق و راسخي در اعتقاد به وجود خدا ندارند، در وهله نخست مايلند اين گونه تصور كنند كه بسياري از شرور عالم در خدمت خيرهاي بزرگتري نيستند و بنابراين ظاهراً وجود شرور استدلال قوي اي در قبال وجود خداست.»
وي در توضيح نظريه عدل الهي، افزود: «اين نظريه عبارت از اثبات اين امر است كه ظواهر فريبنده اند و اين كه (احتمالاً) همه شرور عالم در خدمت يك خير بزرگترند و بنابراين وجود آنها بينه و قرينه اي در قبال وجود خدا نيست. من معتقدم كه وظيفه اين نظريه، وظيفه اي قابل دستيابي است.»
سوئين برن در ادامه سخنانش به بحث مسئوليت در قبال يكديگر پرداخت و عنوان كرد خداوند به بندگانش خير كثيري داده است و آن «حق انتخاب آزادانه» است كه در شكل بخشيدن به شخصيتشان بسيار مؤثر است.وي با اشاره به جايگاه حق انتخاب آزادانه خاطرنشان كرد:«سپردن حق انتخاب آزادانه به انسان سبب مي شود كه ما حداكثر فرصت را در قبال انجام خير يا شر داشته باشيم.» فيلسوف انگليسي در ادامه به بسط انديشه اش پيرامون چهار محور طرح شده ابتداي سخنانش پرداخت و به اين نتيجه رسيد كه «خداوند حق دارد سبب وقوع شر شود.»
خداوند به بندگانش خير كثيري داده است و آن «حق انتخاب آزادانه» است كه در شكل بخشيدن به شخصيتشان بسيار مؤثر است. سپردن حق انتخاب آزادانه به انسان سبب مي شود كه ما حداكثر فرصت را در قبال انجام خير يا شر داشته باشيم
* خدا و رنج پايان پذير
بي ترديد اين سخن سؤالات فراواني را ايجاد مي كند. او سعي كرد سخنانش را اينگونه به پايان برساند:«فرض كنيد كه شما قبل از ولادتتان در اين عالم در عالم ديگري بوده ايد و به شما حق داده شده است كه نحوه زندگي خود را در اين عالم انتخاب كنيد. به شما گفته مي شود كه شما صرفاً زندگي كوتاهي خواهيد داشت. مثلاً چند دقيقه. اگر چه اين زندگي از نوع زندگي افراد بالغ است. به اين معنا كه شما از توانايي احساس و باور كه از ويژگيهاي بزرگترهاست، برخورداريد، در مورد نوع زندگي اي كه خواهيد داشت مي توانيد يك انتخاب داشته باشيد. شما مي توانيد چند دقيقه لذت بسيار شديد و قابل توجه از نوع لذت حاصل از مواد مخدر مثل هروئين، كه خودتان تجربه مي كنيد و تأثيري هم بر عالم ندارد (مثلاً هيچ كس ديگر از آن آگاه نمي شود) داشته باشيد. يا مي توانيد چند دقيقه درد شديد، مانند درد زايمان كه (در لحظه تحمل درد از آن آگاه نيستيد) آثار مثبت قابل توجهي براي سالها بر كساني كه هنوز به دنيا نيامده اند، دارد، داشته باشيد. به شما در صورتي كه گزينه دوم را انتخاب نكرده باشيد، گفته مي شود كه ديگران هرگز وجود نخواهند يافت و بنابراين شما زير بار تكليف اخلاق براي انتخاب گزينه دوم قرار نداريد (تكاليف اخلاقي، تكاليف نسبت به كسي هستند و فقط نسبت به آنها كه در يكي از سه زمان گذشته، حال يا آينده وجود مي يابند، تكليف به شمار مي آيند). ولي شما در پي گزينه اي برمي آييد كه حيات خود شما را به بهترين حيات سوق دهد. چه انتخابي داريد؟ انتخاب شما، اميدوارم، روشن است. شما گزينه دوم را انتخاب مي كنيد.
البته اگر خدا بگذارد كه براي دادن چنين فرصت هاي بي پاياني رنج كشيدن بي پايان، واقع شود، از طور حكمت خارج شده است ولي خداوند به هيچ يك از ما (به جز به انتخاب خودمان) رنج بي پايان نداده است. حداكثر اين است كه براي مدت كوتاهي از حيات اين جهاني ما، چنين رنجي به ما بدهد تا به ديگران كمك كنيم و خود را بسازيم، كه بدون اين فرصت ها، تهيدست تر خواهيم بود.»
ديدار در سال آينده
فيلسوف انگليسي سخنانش را اين گونه به پايان برد و با تشويق حاضران بدرقه شد و بر سر جايش نشست. برگزاركنندگان عنوان مي كردند كه در اين سفر اگر به او خوش بگذرد، فروردين سال آينده براي كنفرانسي بين المللي به همراه تني چند از متفكران دوباره به ايران خواهد آمد.
