فخرالسادات كهنداني
متادون از نظر طبقه بندي دارويي در دسته مواد مخدر صنعتي يا (ايپوئيدهاي صنعتي) و از نظر گروه درماني در دسته ضد دردها و جهت سم زدايي و قطع وابستگي به مواد مخدر جاي مي گيرد. خاصيت درماني متادون به علت عمر نسبتاً  طولاني تر و دفع آهسته آن از بدن مي باشد. مجوز استفاده از اين دارو تحت شرايط ويژه به گروههاي زير داده مي شود.
- كساني كه ماده مخدر هروئين دارند و در گروه رفتارهاي پرخطر و تزريقي قرار دارند.
- زنان بارداري كه وابسته به سوءمصرف مواد هستند.
- افرادي كه در سنين بالا داراي مشكلات جسمي خاص (قلبي، عروقي،  تنفسي و فشار خون و...) مي باشند و نيز براي افرادي كه در سن كمتر از ۱۸ سال مي باشند و تجويز اين دارو نسبتاً جايز نمي باشد. آئين نامه جديد وزارت بهداشت مبني بر توزيع متادون از يك مركز واحد به كليه مراكز درماني بازتواني اعتياد (اعم از بهزيستي،  دانشگاهها، سازمان زندانها و...) نظرات مخالف را در اين زمينه دامن زده است. در همين زمينه گفت وگويي با دو تن از مسئولان امر؛ دكتر شهلا ميرفخرايي كارشناس و مسئول پيشگيري بهزيستي استان تهران و دكتر محسن روشن پژوه مسئول دفتر درمانهاي دارويي و نظارت و ارزشيابي مراكز درمان و بازتواني معتادان انجام داده ايم كه در ادامه از نظرتان مي گذرد.
* با وجود ۷ مركز دولتي درمان بازتواني و سرپايي اعتياد و يك مركز بستري شفق و يك مركز اجتماع درمان مدار(T.C) كه اقامت موقت بيماران پس از دوره سم زدايي در اين مركز به شمار مي رود، دادن مجوز براي تأسيس مراكز خصوصي در اين حوزه تا چه حد ضرورت دارد؟
- دكتر ميرفخرايي: قبل از هر چيز اشاره به اين نكته ضروري است كه در شروع صدور اين مجوزها به مراكز خصوصي ما تنها داراي ۵ مركز دولتي بوديم كه به تنهايي پاسخگوي مراجعين معتاد در سطح استان تهران نبودند و از طرفي با توجه به سياست  دولت در امر گسترش خصوصي سازي اين سازمان نيز شروع به صدور مجوز كرد كه اين براي بيماران مزايايي را دربر داشت؛ اول اين كه آنهايي كه استطاعت مالي داشتند مي توانستند با مراكز خصوصي با هر نوع هزينه درماني بالا به درمان بيماري اعتياد خود بپردازند. دوم اين كه از طرفي مراكز دولتي در محدوده خاصي از استان تهران تأسيس شد و حتي به لحاظ مشكلات اياب و ذهاب بيماران تسهيل گر اين امر شد. لذا با تأسيس اين مراكز در محله هاي مختلف استان تهران، درمان براي مراجعين بسيار آسان گرديده است. همان گونه كه گفته شد هزينه هايي چون اياب و ذهاب و ديگر هزينه هاي جانبي آن براي بيماران، جنبه مثبت ديگر اين طرح مسأله اشتغال زايي است كه عامل مهمي براي بكارگيري افرادي شد كه در رشته هاي پزشكي، پيراپزشكي و روان شناسي و مددكاري تحصيل كرده اند و توانست گروهي را به عنوان متخصص در امر درمان اعتياد آموزش دهد و موجب ارتقاء سطح علمي ايشان در اين حوزه گردد.
* با توجه به سخنان شما آيا مي توان گفت كه سازمان بهزيستي پيشگام در امر درمان اعتياد بوده است؟
- دكتر ميرفخرايي: هنگامي كه از درمان صحبت مي كنيم به خاطر داشته باشيم وزارت بهداشت متولي آن است، اما در خصوص اعتياد زماني كه دفتر پيشگيري از سوءمصرف مواد كار خود را آغاز كرد و به تدريج اجراي طرح تأسيس مراكز خصوصي راه اندازي شد، وزارت بهداشت در زمينه درمان فعاليتي نداشت و بهزيستي با تأسيس اين مراكز در ابتدا به صورت دولتي و بعد خصوصي، در حال حاضر توانسته است با در اختيار قرار دادن يك سري امكانات و تسهيلاتي نظير يارانه، خدمات بسزايي را براي مراجعين در نقاط مختلف كشور فراهم آورد.
آيا مراكز خصوصي تاكنون توانسته  اند پاسخگوي نيازهاي مراجعين اين گروه از بيماران باشند؟ مهمترين هدف در ايجاد مراكز، نزديك بودن به محل زندگي بيماران است و اين امر موجب شده تا بيماران پشت نوبت نمانند و خدمات درماني خود را زودتر دريافت نمايند. دوم، شيفت كاري اين مراكز است كه به دليل آن كه در نوبت بعدازظهر فعال مي باشند و امكان بهتري را براي مراجعيني كه به علت مشغله كاري در نوبت صبح نمي توانند مراجعه كنند فراهم آورده است.
* چه كساني واجد شرايط دريافت پروانه مراكز خصوصي مي باشند؟
- دكتر ميرفخرايي: پزشكان كه بايستي به طور معمول دوره هاي عملي و تئوري درمانهاي دارويي و نيز غيردارويي را گذرانده باشند؛ ناگفته نماند سازمان بهزيستي حق نظارت بر درمان را به وزارت بهداشت مي دهد و در اين زمينه مشكلي از ديد ما وجود ندارد، آنچه كه مد نظر ماست، در خصوص درمان با متادون است؛ چرا كه اگر قرار باشد از طرف اين وزارتخانه پروانه واحد متادون به مراكز بهزيستي داده شود به لحاظ قانوني مراكز با دو مجوز نمي توانند فعاليت داشته باشند و خواه ناخواه يكي از مجوزهاي اين مراكز با صدور متادون بايد باطل گردد.
* * *
پس از گفت وگو با دكتر ميرفخرايي با مسئول دفتر درمانهاي دارويي و نظارت و ارزشيابي مراكز درمان و بازتواني معتادان وزارت بهداشت و درمان دكتر محسن روشن پژوه پرسشهاي ديگري را در همين زمينه مطرح كرديم. لازم به يادآوري است كه بهانه اين پرسشها از نشستي مشترك بين دفاتر پيشگيري و امور اعتياد بهزيستي كشور، معاونت پيشگيري بهزيستي استان تهران كه به همراه نمايندگان حوزه معاونت درمان دانشگاههاي علوم پزشكي ايران، تهران و شهيد بهشتي .
* در مصاحبه اي كه با دكتر نوع پرست معاون پيشگيري بهزيستي استان تهران در همين روزنامه (۷/۷/۸۴) انجام داديم، ايشان تأكيد بر تجويز متادون براي افراد پرخطر و به ويژه معتادان تزريقي داشتند. حال از آنجايي كه به تازگي ۱۸۰۰ نفر زنداني زير پوشش درمان متادون قرار گرفته اند، اين اختلاف نظر بهزيستي با وزارت بهداشت به كجا ختم خواهد شد؟ به ويژه پس از ابلاغ آئين نامه جديد تجويز متادون از سوي وزارت بهداشت كه به لغو مجوزهاي مراكز بهزيستي ترك اعتياد منجر خواهد شد؟
- استنباط من از ابلاغ آئين نامه جديد توسط وزارت بهداشت چنين نبوده است. من تصور مي كنم هدف وزارت خانه محترم از اين اقدام هماهنگي بيشتر در بين مراكز درمان و امكان نظارت دقيق تر بر آنها بوده است. از نظر قانوني نظارت و ارزشيابي هر مركز بر عهده مرجعي است كه براي آن مجوز صادر كرده، بنابراين وظيفه نظارت، ارزشيابي و احياناً  برخورد با موارد خلاف موجود در مراكز درمان تحت پوشش سازمان بهزيستي تنها بر عهده همان سازمان خواهد بود و هيچ مرجع ديگري قادر به ابطال مجوزها نخواهد بود. اما احتمالاً محل مناقشه و اختلاف نظر از آنجايي حاصل مي شود كه مراكز تحت نظارت بهزيستي متادون خود را از وزارت بهداشت (دانشگاههاي علوم پزشكي) دريافت مي نمايند و ابلاغ آئين نامه نظارتي جديد وزارت بهداشت كه بدون هماهنگي و اطلاع  سازمان بهزيستي صورت گرفته است اين بخش مشترك يعني توزيع متادون در مراكز را به چالش كشيده است. به عبارتي چون جايگاه بهزيستي و مراكز تحت پوشش آن در اين آئين نامه به خوبي ديده نشده، اين اختلاف رأي و نظر به وجود آمده است.
* دكتر ميرفخرايي اشاره به اين نكته داشتند كه متادون را بايد از وزارت بهداشت بگيريد، با توجه به اين كه مراكز شما سالهاست كه كار درمان را انجام مي دهند آيا با گرفتن مجوز واحد متادون مجوز مراكز شما لغو مي گردد؟
- توزيع داروهاي مخدر از جمله متادون در اختيار وزارت بهداشت مي باشد و به لحاظ اين كه در حال حاضر با قوانين موجود مراكز تحت پوشش ما نيز بايد متادون را از دانشگاهها تحويل بگيرند، توضيح اين نكته را ضروري مي دانم كه متادون براي افراد خاص كه شرايط دريافت آن را دارند مثل معتادان تزريقي يا معتاداني كه رفتار پرخطر دارند تجويز مي گردد. لذا مراكز سازمان بهزيستي داراي هويت پروانه هاي كاملاً  قانوني است و همان گونه كه اشاره كردم وزارت بهداشت نيز خواستار ايجاد يك فرايند هماهنگ در خصوص نظارت مي باشد.
* سازمان بهزيستي از طرف كدام مرجع قانوني اختيار صدور مجوز مراكز درمان و بازتواني اعتياد را كسب كرده است؟
- مي توان گفت اولين بار سازمان بهزيستي كشور به عنوان پيشرو در امر اعتياد وارد عرصه درمان شد و پس از اصلاحيه مجمع محترم تشخيص مصلحت در مورد مبارزه با مواد مخدر و اعتياد از سال ۱۳۷۵ اولين مراكز درمان اعتياد در سطح كشور با نظارت سازمان بهزيستي با نام مراكز درمان خودمعرف شروع به كار كرد و اين در حالي بود كه در آن سالها دانشگاهها و ساير ارگانهاي ذيربط درمان اعتياد را جزء شرح وظايف خود نمي دانستند اما به تدريج پس از ارزيابي هاي مثبت از عملكرد مراكز تحت پوشش بهزيستي وزارت بهداشت نيز وارد عرصه درمان گرديد و از سال ۱۳۸۰ با تصويب تبصره ۲۶ قانون تدوين برخي از مقررات كشور مجوز براي مراكز درمان اعتياد از طرف مجلس شوراي اسلامي رسماً  به بهزيستي تعلق گرفت و از آن پس، اقدامات اين سازمان به تمامي بر اساس قانون مصوبه مجلس اجرا شده است.
* تا به امروز به چه نتايجي رسيديد؟
- به دنبال پي گيري ها و اقدامات انجام شده به تازگي جلسات مشتركي با حضور نمايندگان محترم وزارت بهداشت در محل ستاد مبارزه با مواد مخدر (اداره كل امور درمان و بازتواني و حرفه آموزي) تشكيل مي گردد كه در آن با رعايت ضوابط دقيق علمي و اجرايي پروتكل ها و دستورالعمل هاي درمان اعتياد بر پاسخگويي مناسب به نياز داوطلبان درمان، امكان ارتقاي كيفي خدمات درماني و نظارت صحيح و دقيق بر عملكرد مراكز را فراهم آورد.
*در گفت وگوهايي كه با ساير مسئولان بهزيستي داشتيم، به نظر مي رسد اين سازمان در مراكز خود با وجود تجربه هاي درماني دارويي كلوئنيدين، داروي نگهدارنده نالتركسون و حالا متادون، چرا تأكيد فقط بر دارودرماني است و نقش درمانهاي غيردارويي كمرنگ بيان مي شود؟
- اگر صحبت از جنبه هاي دارويي است چون در مراكز  ما براي سم زدايي از دارو استفاده مي كنند اما تأكيد ما بر درمانهاي غيردارويي است و به چند دليل مهم مي توان به اهميت آن اشاره كرد.
۱- ضوابط تأسيس مراكز ما، مبني بر اهميت قائل شدن بر ايجاد جايگاه ويژه اي براي خدمات غيردارويي است؛ به همين منظور جذب نيروهاي انساني متخصص در مقاطع تحصيلي پزشكي، پيراپزشكي، روان شناسي و مددكاري كه بايد دوره هاي خاص درمان معتادان را گذرانده باشند از مهمترين شاخص هاي صدور مجوز است.
۲- نحوه توزيع بودجه و يارانه اي كه به مراكز تعلق مي گيرد به اين شاخص ها اهميت داده مي شود يعني مراكزي كه بيشترين عملكرد خود را در خصوص درمانهاي غيردارويي متمركز كرده اند.
۳- تشكيل و برگزاري كارگاه هاي آموزشي و فعاليتهايي كه مربوط به آن در حوزه اعتياد به ويژه درمانهاي غيردارويي صورت مي گيرد.
۴- شاخص هاي نظارتي براي مراكز درماني تحت پوشش بهزيستي طراحي شده است كه بيشترين امتياز به درمانهاي غيردارويي و خدمات اجتماعي داده شده است.
اما اين كه شما اعتقاد به كمرنگ بودن جنبه هاي درمانهاي غيردارويي داريد به چند عامل بازمي گردد.
۱- كمبود و به عبارتي فقدان كارشناس و متخصص در حوزه درمان اعتياد در سطح كشور، مثل روان شناس مددكار- پزشك.
۲- ديرباوري خانواده هاي معتادين و خود بيماران در زمينه هاي درمانهاي غيردارويي مثل گروه درماني و كمك  از گروه هاي خودياري.
۳- وجود باور عمومي مبني بر اين كه درمان معتادين در واقع نوعي پاكي جسمي است نه رواني!  و اين ناشي از عدم آگاهي و شناخت جامعه نسبت به جنبه هاي رواني اعتياد مي باشد.
* تصور مي كنم در تكميل سخنان اخير شما بايستي مسئولان آموزشي كشور (وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم و ...) نسبت به ارائه برخي دروس در زمينه هاي ابعاد اين بيماري و شناساندن اين افراد در زمينه هاي گسترده مبادرت ورزند تا جايي كه شاهد تربيت و پرورش يك گروه متخصص در حوزه درمان اعتياد چه به لحاظ دارويي و غيردارويي باشيم و اميدواريم كه وزارت محترم بهداشت با سازمان بهزيستي به يك خط مشترك برسند و نه به نقطه سر خط.