محمدعلي توحيد
اختلاف روسيه و اوكراين بر سر صادرات گاز كه به يك بحران اروپايي در جهان تشنه انرژي امروز تبديل شده است با قطع جريان گاز به اين كشور و آثار آن بر گاز مصرفي در اروپا به يك بحران عميق بين المللي تبديل شده است.اين رويداد در واقع نيروي گريز از مركز كشورهاي كمونيست سابق را شديد تر مي كند.
روسيه كه در دوران حكومت كمونيستي با اقتصاد برنامه ريزي شده خود منبع باثباتي براي تامين انرژي اروپا شناخته مي شد پس از فروپاشي نظام كمونيستي نيز با اين سابقه به يك منبع مطمئن انرژي براي اروپا و جهان شناخته مي شد و حتي برخي كارشناسان غربي اين كشور را با منابع وسيع انرژي جايگزين مناسبي براي تامين انرژي جهان در مقابل اوپك كه اعضاي آن از نظام هاي سياسي بي ثباتي برخوردارند قلمداد مي كردند.
عملي شدن تهديد قطع صدور گاز به اوكراين از سوي روسيه اين تصوير غير واقعي را كه با بروز مشكلات داخلي در روسيه تا حدي تيره و تار و مخدوش شده بود به كلي محو كرد. روسيه با قطع گاز صادراتي به اوكراين كه بسياري آن را با رويكردهاي سياسي ارزيابي كرده اند قابل اتكابودن روسيه به عنوان يك منبع باثبات تامين انرژي را از بين برد.
حاصل اين اختلاف تجاري با ابعاد سياسي هرچه باشد اين نگراني را در غرب بويژه اروپا ايجاد كرد كه روسيه و جمهوريهاي تازه استقلال يافته هنوز مراحل اوليه گذار به سوي اقتصاد آزاد را مي گذرانند و تا رسيدن به شرايط مطلوب فاصله زيادي دارند.
رسوبات اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي پس از فروپاشي هنوز آثار ناگوار اقتصادي خودرا بر كشورهاي اين منطقه گذاشته و تا زدوده شدن باقيمانده سياست ها و تبعات اين روش اداره كشور بويژه در تفكرات و فرهنگ اين جوامع راه درازي در پيش است. رسوباتي كه تا پيش از اين اتباع كشورهاي يادشده را دچار غربت گذشته و آرزوي سالهاي دور مي كرد امروز جامعه اروپا و هشت كشور صنعتي را به ياد دوران خوش حضور كمونيسم در مرزهاي خويش كرده است كه در چارچوب هاي ثابت و آهنين آن به تبادل اقتصادي قابل اعتمادي دست يافته بود. شرايطي كه امروز بي اعتمادي و بي ثباتي و مشكلات وسيع طي مسير براي پذيرش اين كشورها در چارچوبهاي قانوني غرب جايگزين آن شده است.
روسيه در حال حاضر و با خط لوله هايي كه از گذشته براي صادرات گاز به اروپا استفاده مي شد امكان صادرات گاز از دو مسير اصلي را دارد كه شامل خط لوله گاز روسيه سفيد و خط لوله اوكراين است.
با كاستن از فشار گاز در خط لوله اوكراين در واقع يك مسير اصلي در راه صادرات گاز به اروپا مختل شد و روسيه تاكيد مي كند كه هرگونه اخلال در اين روند به گردن اوكراين است كه از اين گاز برداشت مي كند.
ماجرا چيست
روسيه كه در شرايط جديد با مشكلات متعددي در داخل روبرست و هنوز نتوانسته اقتصاد خويش را سامان داده و به باشگاه كشورهاي صنعتي بپيوندد و با تهديد بخش خصوصي از سوي اعضاي سابق حزب كمونيست با عدم اقبال سرمايه گذاران روبرو شده همه روزه شاهد آن است كه اقتدار خويش را در جمهوريهاي سابق و اروپاي شرقي از دست مي دهد . اين روند در شرايطي است كه هنوز بسياري از اين كشورها به روسيه وابسته هستند و نياز به مساعدت اين كشور دارند. در چنين شرايطي رويدادهايي كه مي توان آن را به عنوان نمك ناشناسي رهبران اين كشورها توصيف كرد موجب تصميم هاي سخت و نگران كننده در نظام سياسي روسيه شده است.
بازماندگان كمونيسم در سلسله مراتب دولت روسيه در تلاشي قمارگونه براي حفظ اقتدار از دست رفته آخرين حلقه هايي كه جمهوريهاي سابق را به اين كشور وابسته مي كنند مي گسلد. بسياري از كشورهاي آسياي مركزي از مدتها قبل براي قطع بندهاي ناف خود به اقتصاد روسيه تلاش هايي را آغاز كرده اند و اين زنگ خطر را حس كرده اند ولي رويداد كم نظير قطع خط ترانزيت صادرات گاز روسيه به اوكراين در واقع رويدادي است كه اوج اين بحران است.
كشورهاي يادشده تلاش براي قطع وابستگي به روسيه را آغاز كرده اند و اين تلاش هاي نگران كننده موجب شده تا روسيه با واكنشي عصبي ضمن مجازات متحد سابق خود كشور هاي اروپايي را نيز كه در روند گريز از مركز آنان به يك كاتاليزور تبديل شده اند تهديد كند. دولت روسيه تلاش مي كند با اين اقدام در عين حال جمهوريهاي سابق ديگر را نيز كه در تلاش براي كسب استقلال خوش به قطع ارتباط با مسكو مي انديشند دچار ترديد مي كند .
اما اين اقدام مسكو در واقع به تسريع گريز از مركزيت اساسي اقتصادي و معنوي جمهوري هاي سابق منجر مي شود و آنان را در تصميم خود در بيرون كشيدن گليم خويش از آب هاي سرد و استخوان سوز روسيه استوارتر مي كند.
پيامدهاي ماجرا
با اين رويداد در واقع مسئله انرژي كه در سال هاي اخير به مهمترين مشغوليت فكري جهان تبديل شده است بار ديگر و با سرفصل جديدي به بحث هاي گذشته تداوم مي بخشد. قرارداد روسيه با اوكراين برسر صادرات گاز و ترانزيت آن در واقع يك مسئله حقوقي و اقتصادي جديد به مباحث انرژي افزود و ديدگاههايي كه در اين زمينه به عنوان احتمال مطرح مي شد بصورت عملي در معرض ديد جهانيان گذاشت. آيا كشوري كه گاز از آن ترانزيت مي شود مي تواند از آن برداشت كند و اگر اختلاف دو طرف بالا گرفت سرنوشت كشورهاي پايين دستي خط لوله صادراتي چيست.
برخي مقامات اتحاديه اروپا با صراحت اين مسئله را مطرح كرده اند كه جهان در معرض تهديد بي ثباتي كشورهاي دارنده انرژي است كه انرژي در اقتصادشان به سياست هاي بازار گره نخورده است. به اعتقاد اين منابع كشورهاي صاحب انرژي در چنين شرايطي مي توانند با استفاده ازاين ابزار موثر اقتصادي سياست هاي خود را در جهان پيش ببرند.
با قطع صادرات گاز به اوكراين در واقع اين علامت سوال بزرگ در مقابل كشورهايي كه با مسايل مشابهي روبرو هستند قرار مي گيرد در مسايل حقوق بين المللي بايد به آن پاسخ داده شود و راه حل هاي لازم را براي آن ارايه نمود.
اين رويداد به رغم روابط دوستانه ميان ايران و روسيه به تحكيم روابط كشورهاي آسياي مركزي با ايران منجر مي شود. تلاش اين كشورها براي گريز از استيلاي روسيه بدون استفاده از ظرفيتهاي ايران ممكن نيست.ايجاد امكانات بيشتر براي تبادل انرژي و تسهيل بازرگاني از مسير ايران براي كشورهاي يادشده فرصت مغتنمي است كه بي شك سود طرفين را در پي دارد.علاوه براين رويداد يادشده نشان داد كه كشورهاي مصرف كننده انرژي به مسيرهاي مستقل و متعدد براي تامين امنيت خويش نياز دارند و اين مسئله در سياست هاي ايران در صادرات انرژي بويژه گاز بايد لحاظ شود. تلاش براي اثبات بازار كشورمان به عنوان يك منبع باثبات تامين انرژي در جهان بايد با شدت بيشتري ادامه يابد و از تاثير مخرب اين رويداد بر سياستهاي درازمدت انرژي كشور كاست.
البته اين رويداد در عين حال نبايد بر روابط استراتژيك ايران با روسيه تاثير بگذارد.ولاديمير پوتين چند ماه پيش و در سفر به اروپا در اقدامي كه نگراني جمهوريهاي سابق را برانگيخت در آستانه انتخابات در آلمان در مذاكرات خود با صدر اعظم سابق اين كشور تفاهم نامه اي در زمينه احداث يك خط لوله از طريق درياي بالتيك به امضاء رساند كه از ادامه آن به ديگر كشورهاي اروپايي نيز سخن گفته شد.
روسيه از مدت ها قبل در تلاش براي تحت فشار قراردادن جمهوريهاي سابق به اصلاح سياست ها در زمينه صادرات انرژي روي آورده است. اين اقدام در سفرهاي اخير پوتين به تركيه و ژاپن مورد تاكيد قرار گرفته و روسيه تلاش براي تثبيت جايگاه خويش به عنوان يك منبع تامين انرژي مطمئن جهان را در سياست خارجي مورد توجه قرار داده بود. اما تحولات اخير به جايگاه اين كشور لطمه وارد خواهد كرد. در حال حاضر ۸۰ درصد گاز صادراتي روسيه به اروپا از اوكراين مي گذرد و اختلال در اين مسير چيزي نيست كه قابل توجيه باشد.
در عين حال اين رويداد به آشفتگي بيشتر در بازار انرژي جهان كه به دليل تعادل شكننده اي كه ميان عرضه و تقاضاي نفت وجود دارد و به افزايش قيمت در بازارهاي نفت جهان منجر شده است مي افزايد.
عاقبت ماجرا
در حال حاضر روسيه با كاهش دادن ميزان گاز در مسير خط لوله ترانزيت گاز به اروپا از اوكراين خواسته است تا از اين گاز برداشت نكند و هرگونه برداشت اين كشور را دزدي ناميده است.
روسيه در اين اقدام خود اطمينان داده كه خللي در تامين گاز اروپا ايجاد نمي شود ولي در روز اول فشار گاز در اين مسير كاسته شده و هريك از كشورهاي مسير از كاهش ۱۵ تا ۲۵ درصدي دريافت گاز خبر داده اند.
روسيه خواهان دريافت قيمت واقعي گاز از اوكراين است و اوكراين كه به دريافت گاز ارزان در اقتصاد خويش وابسته است بر تدريجي شدن اين تقاضاي روسيه تاكيد مي كند و اعتقاد دارد كه اقتصادش تحمل بار سنگين افزايش يكباره قيمت گاز بيش از چهار برابر را ندارد.
روسيه پس از فروپاشي نيز همچنان به عرضه گاز و انرژي به قيمت هاي پايين به اغلب كشورهاي جمهوري سابق ادامه داده است و در حال حاضر برخي از كشورهاي همسايه اوكراين مانند روسيه سفيد از قيمتهاي مشابه بهره مي برند ولي دولت روسيه در اقدامي براي تحت فشار گذاشتن دولت اين كشور قيمت هر هزار متر مربع گاز را از ۵۰ دلار به ۲۲۰ تا ۲۳۰ دلار افزايش داده است.
دولت اوكراين با اين اقدام مخالفت كرده و تهديد به طرح قرارداد دو كشور در مراجع بين المللي كرده است.
روسيه بر خواسته خود پافشاري كرده و در مذاكرات دوطرف در نهايت روسيه دو پيشنهاد ارايه كرده كه نخست تأخير اعمال قيمت تا مدت سه ماه براي هماهنگي اقتصاد اين كشور با قيمت هاي جديد و مسئله بعدي ارايه وامي براي جبران كسري بودجه اوكراين است.
اين پيشنهادات مورد توجه اوكراين قرار نگرفت و بر روند تدريجي اين افزايش قيمت تاكيد كرد و اين مسئله به قطع سهم گاز اوكراين از اين خط لوله منجر شده است. اين اختلاف تجاري كه پوتين رييس جمهوري روسيه خود از آن به عنوان يك بحران ياد كرده است راه حلي ديپلماتيك دارد ولي آيا دو طرف ماجراكه سياستمداراني كهنه كار و با تجربيات درازمدت در بحرانهاي گوناگون هستند به فشار اروپا تن داده و به يك راه حل دست خواهند يافت و در سال نو ميلادي به خوبي بار خود را به سرمنزل مقصود خواهند رساند.