محمدعلي توحيد
چندي پيش خبري در مورد آزادي اقتصادي در ايران و گزارش موسسه هريتيج در مورد آن منتشر شد كه براي آشنايي بيشتر با اين موسسه و اينكه اين گزارش ها تا چه حد قابل توجه و مورد وثوق است كلياتي در مورد اين موسسه و گزارش آن از نظر خوانندگان مي گذرد. موسسه آمريكايي هريتيج در سال ۱۹۷۳ به عنوان يك موسسه تحقيقاتي و آموزشي تأسيس شده است.
اين موسسه به ديدگاه هاي محافظه كاران در آمريكا وابسته است كه نماد اصلي آن طرفداران حزب جمهوري خواه در آمريكاست. اين موسسه در شرح وظايف خود توسعه اهداف محافظه كاران را وظيفه خود دانسته كه در عناوين آزادي فعاليت اقتصادي- محدوديت حضور دولت در اقتصاد- آزادي فردي و برخي اهداف ملي ديگر عنوان شده است. اين موسسه در مجموع فعاليت هاي خود كه عمدتا در مورد مسايل داخلي آمريكا است برخي مسايل جهاني و منطقه اي را نيز بررسي مي كند تا اطلاعات لازم در زمين هاي گوناگون در اختيار دست اندركاران اين موسسه براي پيگيري اهداف موسسه باشد. در اين ميان يكي از مهمترين گزارش هاي اين موسسه در مورد ميزان رشد و توسعه آزادي اقتصادي در جهان است كه هر سال در پايان سال و در ماه ژانويه براساس اطلاعات مختلفي كه از سوي موسسه هاي بين المللي ديگر تهيه شده است منتشر مي شود.
وضع كشورهاي جهان
در گزارش مؤسسه هريتيج از گسترش آزادي اقتصادي در سال ۲۰۰۶ نسبت به سال قبل خبر داده شده است و تأكيد شده كه كشورهاي داراي آزادي بيشتر اقتصادي از رشد باثبات و پايدارتر اقتصادي برخوردار بوده اند كه كشورهاي كمتر پايبند به آزادي اقتصادي از آن بهره مند نبوده اند.
در اين گزارش از ميان ۱۵۷ كشور مورد بررسي ۹۹ كشور شرايط مطلوب تري كسب كرده اند۵۱ كشور شرايط شان بدتر شده و ۵ كشور تغييري نداشته اند.
از ميان اين كشورها ۲۰ كشور بسيار آزاد۵۲ كشور آزاد ۷۳ كشور كمتر آزاد و ۱۲ كشور تحت فشار ارزيابي شده است. در اين گزارش مانند سال هاي قبل همچنان هنگ كنگ و سنگاپور داراي آزادترين اقتصادها در جهان شناخته شده اند و براي دوازدهمين بار از زمان آغاز ارائه اين گزارش به ترتيب مقام هاي اول و دوم را به خود اختصاص داده اند. در گزارش سال جاري ايرلند جاي لوكزامبورگ و استوني را گرفته و به مقام سوم رسيده است. ايسلند نيز با سه امتياز بالاتر به مقام پنجم رسيده است و در كنار انگلستان قرار گرفته است. آمريكا پس از فروغلتيدن از ميان ده كشور برتر در اين فهرست در سال قبل در سال جاري مقام نهم را كسب كرده است و به شرايط بهتري دست يافته است و در كنار اطريش و زلاندنو قرار گرفته است.
در اين فهرست ده كشور كه نسبت به سال قبل وضع بهتري دارند. كشورهاي پاكستان، روماني، قرقيزستان، سورينام، ارمنستان، تركمنستان، گرجستان، تركيه، تاجيكستان و قزاقستان هستند.
در اين ميان ده كشور كه وضع شان بدتر شده است به ترتيب شامل ايران، ايتاليا، گينه، بوليوي، امارات متحده عربي، عمان، گينه استوايي، سريلانكا، مصر، السالوادور، نيكاراگوئه هستند كه در رده هاي آخر قرار دارند و ايران بيشترين امتياز را نسبت به سال قبل از دست داده و در رده آخر قبل از كره شمالي قرار گرفته است.
در ده سال گذشته كشورهاي بيشتري به اقتصاد آزاد روي آورده اند و به سياست هاي كنترل كمتر دولت بر اقتصاد روي آورده اند و به همين دليل امتياز آزادي اقتصادي به سوي يك ميل كرده و در اين مدت متوسط آن از ۳ كمتر شد و به ۹۸/۲ رسيد كه نشان از افزايش گرايش به كاهش دخالت دولت در امور اقتصادي است. در اين ده سال اما مناطقي كه بيشتر بايد به اين سياست ها روي آورند متأسفانه از آن دور شدند و در ميان مناطق موفق كشورهاي آمريكاي شمالي و اروپاي شرقي قرار داشتند در حالي كه مناطقي مانند آمريكاي جنوبي، خاورميانه و آفريقا از روند خوبي برخوردار نبوده اند.
شمال آمريكا و اروپا
در اين مناطق آزادترين اقتصاد ها قرار دارند و اكثر كشورها وضع خود را بهبود بخشيده اند و ۷ كشور از يازده كشور داراي آزادترين اقتصاد در اين مناطق است. آلمان و قبرس امتيازهاي بهتري در سال جاري كسب كردند و تنها ده كشور كاهش امتياز داشتند و تعداد كشورهايي كه پيشرفت نداشتند زياد بود كه در اين ميان روماني بيشترين پيشرفت را داشت و همچنان روسيه سفيد در اين منطقه در مقام آخر قرار داشت.
آمريكاي لاتين
آزادي اقتصادي در اين منطقه پيشرفت كندي داشته و امسال ۱۵ كشور امتياز بهتر و ده كشور امتياز بدتري كسب كردند. شيلي به عنوان آزادترين اقتصاد منطقه باقي ماند و سه كشور كوبا، هائيتي و ونزوئلا وضع بدتري دارند و سه كشور بوليوي، نيكاراگوئه و السالوادور وضع شان بدتر شد.
شمال آفريقا و خاورميانه
اين منطقه مانند سال قبل بار ديگر امتياز كمتري كسب كرد و ۷ كشور از يازده كشور منطقه وضع شان بدتر شد. بحرين امسال مانند سال قبل با كاهش امتياز مواجه شد ولي آزادترين اقتصاد را دارد به رغم اينكه درآمد اصلي دولت هنوز هشتاد درصد از نفت تأمين مي شود. ايران و ليبي در انتهاي جدول در ميان اين كشورها قرار دارند ولي ليبي وضعش بهتر شده و ايران رشد معكوس داشته است.
در گزارش سال ۲۰۰۶ بنياد هريتيج كه براساس آمارها و اطلاعات برخي سازمان هاي بين المللي مانند بانك جهاني، صندوق بين المللي پول و آمارهاي واحد اقتصادي اكونوميست تهيه شده است ايران رتبه پايين تري نسبت به سال ۲۰۰۵ اين موسسه كسب كرده و با ۳۰/۰ واحد كاهش متوسط در امتيازهاي اين مطالعه در رتبه ۱۵۶ يكي مانده به آخر و قبل از كره شمالي و بعد از برمه قرار گرفته است.
نگاهي به گزارش سال هاي گذشته نشان مي دهد كه در ده سال منتهي به سال ۲۰۰۶ از سال ۲۰۰۲ روند رو به كاهش اين شاخص آغاز شده و امتياز ايران از ۶۳/۴ در سال ۲۰۰۲ به ۲۱/۴در سال ۲۰۰۵ هر سال كاهش داشته و به اين ترتيب آزادي اقتصادي در ايران رو به بهبود بوده است. در آمار سال ۲۰۰۶ اين شاخص به يكباره روند معكوس يافته و با ۳۰/۰ امتياز كاهش امتياز ايران به ۵۱/۴ رسيده است.
اين فهرست با بررسي وضعيت قوانين و مقررات اقتصادي و فضاي كسب و كار در كشورهاي مختلف كه از سوي منابع مختلف در طول سال تهيه و منتشر شده است فهرست ميزان آزادي اقتصادي در كشورهاي مورد بررسي را تهيه و ارائه مي كند. اين فهرست به طور قطع تصوير دقيقي از شرايط اقتصادي كشور مورد بررسي نيست ولي نزديك به حقيقت است.
گزارش ايران
در اين گزارش موسسه هريتيج با بررسي آمارها و اطلاعات ديگر موسسه هاي اقتصادي از اوضاع سياست هاي تجاري اين شاخص را با دو امتياز كاهش وخيم تر پيش بيني كرده و جريان سرمايه و سرمايه گذاري خارجي در اقتصاد را با يك امتياز كاهش در نظر گرفته است. در نهايت براساس بررسي اين موسسه اقتصاد ايران ۳/۰ امتياز از دست داده و نسبت به گزارش سال ۲۰۰۵ دولتي شدن اقتصاد را افزايش داده است.
در اين گزارش ده شاخص مورد نظر موسسه هريتيج را در اقتصادهاي جهان بررسي كرده است كه امتياز هريك در مورد ايران به اين شرح است. سياست هاي تجاري ۵/،۴ بودجه سالانه ۶/،۳ دخالت دولت در اقتصاد،۵ سياست هاي پولي،۴ سرمايه گذاري خارجي ،۵ بانكداري و تأمين مكالي،۵ حقوق و قيمت ها ،۴ حق مالكيت ،۵ نقش مقررات ،۵نقش بازارغيررسمي.در مورد هريك از موارد مورد اشاره گزارش كوتاهي در مورد ايران مورد اشاره قرار گرفته است كه هريك در زير ارائه مي شود.
سياست هاي تجاري
در مورد سياست هاي تجاري هريتيج با استناد به گزارش بانك جهاني نمره اين شاخص را ۵/۴ اعلام كرده است.در ادامه گزارش تاكيد شده كه شرايط در اين مورد نسبت به سال قبل بدتر و اقتصاد ايران حمايتي توصيف شده است.
در گزارش تاكيد شده كه براساس آمار بانك جهاني متوسط وزن ايران در نظام تعرفه جهاني در سال ۲۰۰۴ معادل ۸/۱۴ درصد بوده كه ۱/۳ درصد نسبت به سال ۲۰۰۰افزايش داشته است اين مورد در گزارش سال ۲۰۰۵ مورد توجه قرار گرفت.
همچنين واحد اطلاعات اكونوميست در مورد دسترسي به بازار موانع بخشي و تجاري گزارش داده كه موانع غيرتعرفه اي اعمال شده و دولت برخي توليدات را محدود كرده است. اين اقدام ها با افزايش نرخ تعرفه ها و بازنگري روش هاي اعمال شده در بخش تجارت انجام شده است. بر اين اساس شرايط ياد شده سياست هاي تجاري ايران دو امتياز بدتر شده و ۵/۴ در نظرگرفته شده است.
بودجه سالانه
امتياز نرخ ماليات از درآمد ۵/۳ و نرخ هاي بالا اعلام شده كه نسبت به سال قبل تغيير نكرده است نرخ ماليات شركت ها نيز امتياز ۳ گرفته و بدون تغيير اعلام شده در عين حال مخارج دولت بالا و امتياز ۵ گرفته كه اين مجموعه امتياز بودجه سالانه را به ۶/۳ رسانده است. در توضيح اين بخش آمده بالاترين نرخ ماليات درآمد در ايران ۳۵درصد و بالاترين نرخ ماليات شركت ها نيز ۲۵درصد در نظر گرفته شده است در سال ۲۰۰۳ براساس گزارش بخش اطلاعات اقتصادي اكونوميست دارايي هاي دولت در مقايسه با توليد ناخالص داخلي ۱۱درصد افزايش يافته و به ۳۱درصد رسيده است. اين ميزان در سال ۲۰۰۲ نيز ۹/۰درصد افزايش يافته بود.
دخالت دولت در اقتصاد
در اين بخش امتياز ۵ داده شده است و براساس گزارش بانك جهاني تأكيد شده كه دولت در ايران ۱۴درصد از توليد ناخالص داخلي را در سال ۲۰۰۳ مصرف كرده است. در همين سال براساس گزارش صندوق بين المللي پول ۸۳/۵۳درصد درآمد دولت در ايران از شركت هاي دولتي و دارايي هاي دولت تأمين مي شود.
در عين حال واحد اطلاعات اقتصادي اكونوميست نيز گزارش مي دهد كه بخش هاي اصلي اقتصادي در ايران مانند بخش نفت و گاز حمل ونقل مخابرات صنعت بانكداري و تأمين مالي در اختيار دولت است. دولت به طور مستقيم ۵۰۰ شركت دارد و در اين زمينه هزار شركت نيز به صورت غير مستقيم به دولت وابسته هستند. اين آمارها امتياز ايران در دخالت دولت در اقتصاد را نسبت به سال ۲۰۰۵ يك امتياز افزايش داد.
سياست هاي پولي
از سال۱۹۹۵ تا سال ۲۰۰۴ متوسط نرخ تورم در ايران معادل ۰۴/۱۵ درصد بوده است. امتياز ايران در اين بخش ۴ و با نرخ بالاي تورم اعلام شده است.
سرمايه گذاري خارجي
دولت ايران در سال ۲۰۰۲ قانون سرمايه گذاري خارجي را براي نخستين بار پس از ۵۰سال با هدف افزايش جاذبه سرمايه گذاري و حفاظت از سرمايه هاي خارجي بازنگري كرد. به گزارش واحد اطلاعات اقتصادي اكونوميست مجلس در مورد اين قانون با صدور اجازه سرمايه گذاري در امور بانكي مخابرات حمل ونقل و گمرك به شركت هاي خارجي مخالفت كرده است. اصل ۴۴ قانون اساسي بر مالكيت دولت بر صنايع بزرگ و توليد برق خدمات پستي و مخابرات تأكيد كرده است.
مجمع تشخيص مصلحت نظام در سال ۲۰۰۴ اين اصل را بازنگري كرد و مجوز واگذاري ۶۵درصد از سهم دولت در بخش هايي كه در اختيار دولت است به جز در امور نظامي و امنيتي و شركت ملي نفت صادر كرد.
براساس گزارش واحد اطلاعات اكونوميست قانون اساسي ايران خارجي ها را از مالكيت هرگونه امتياز طرح اجرايي مشاركت در توليد در بخش نفت و گاز منع مي كند. در مقابل دولت قراردادهاي باي بك را اجرا كرد كه براساس آن شركت هاي خارجي كه طرحي را تأمين مالي يا توسعه مي دهند پاداش دريافت مي كنند. صندوق بين المللي پول گزارش كرده است بسياري از پرداخت ها، انتقال سرمايه ها و اعتبارات با محدوديت روبه روست و نياز به مجوز دارد. براساس اين سياست ها و محدوديت هاي دولتي سرمايه گذاري خارجي در ايران در اين دوره بدتر شده و با يك امتياز كاهش روبه رو شده است و امتياز ۵ را دريافت كرده است.
بانكداري و تأمين مالي
پس از انقلاب همه بانك ها ملي شد و براساس قانون اساسي بخش بانكي تحت كنترل دولت است. به گزارش واحد اطلاعات اكونوميست در سال ۲۰۰۱ بانك مركزي مجوز بانك اقتصاد نوين را صادر كرد و اجازه فعاليت نخستين بانك خصوصي پس از انقلاب صادر شد.
پس از آن مجوز بانك هاي ديگري نيز صادر شد. بانك هاي خصوصي به شدت كوچك هستند و تحت شعاع فعاليت بانك هاي دولتي. آنها در اعمال نرخ سود محدود و تحت كنترل قوانين بانكداري اسلامي هستند. انباشت سرمايه و سهم تسهيلات بانك ها بيشتر به وام هاي ارزان قيمت موسسه هاي دولتي و ريزه خواران آن تعلق دارد. در اين بخش كه به گزارش هاي موسسه اطلاعاتي اكونوميست متكي است امتياز ايران ۵ است كه نسبت به سال قبل تغييري نكرده است.
دستمزد و قيمت ها
قيمت ها در ايران به گزارش واحد اطلاعاتي اكونوميست در بسياري از بخش ها كنترل نمي شود در اين زمينه قيمت انرژي كه بخش عمده شامل بنزين مي شود و آرد براي توليد نان مستثني هستند.
موسسه اطلاعات انرژي آمريكا گزارش مي دهد ايران معادل ۳ميليارد دلار در سال يارانه سوخت مي پردازد. علاوه بر اين دولت علاوه بر اين از طريق شركت هاي بزرگ دولتي قيمت ها را كنترل مي كند و از اين طريق حداقل حقوق را نيز براي هر بخش و منطقه تعيين مي كند.
در اين مورد نيز شرايط نسبت به سال قبل تغيير نكرده و ايران رتبه ۴ را دارد.
حق مالكيت
نقش قانون و حفظ مالكيت در ايران متناقض و نامشخص است. گزارش واحد اطلاعات اكونوميست مدعي است كه رجوع به مراكز و موسسه هاي قانوني در ايران موثر نيست و نقش سازند ه اي ندارد. اندك موسسه هاي خارجي در مراجعه خود به نهادهاي دولتي و دادگاه ها نتيجه مثبت گرفته اند. اين مسأله موجب شده است كه شركت هاي خارجي به شركاي بانفوذ داخلي روي آورند تا از حمايت ها و پوشش هاي خاص برخوردار شوند.
در اين بخش امتيازها نسبت به سال قبل تغيير نكرده است و نمره ۵ و بدترين امتياز را دارد.
مقررات
مقررات دولتي به طور مؤثري در جهت ناكام كردن فعاليت هاي جديد اقتصادي است. براساس گزارش واحد اطلاعات اكونوميست رايج ترين نوع شركت هاي فعال در ايران شركت هاي سهامي با مسئوليت محدود است كه توان يك سهام به ميزان سرمايه افراد محدود مي شود.علاوه بر اين مذاكرات منجر به عقد قرارداد بسيار طولاني و جزئيات فراوان مورد درخواست مؤسسه هاي دولتي است در حالي كه بوركراسي دولتي نيز كند و نيازمند تأييد همه مدارك و توافق ها از سوي مقام هاي بالاتر است.واحد اطلاعات اكونوميست نيز از مانع بودن فساد اداري گزارش داده است. اين بخش نيز امتياز ۵ را كسب كرده و نسبت به سال قبل تغييري نكرده است.
بازار غيررسمي
براساس گزارش مؤسسه شفافيت جهاني كه در زمينه فساد اداري در جهان فعال است ، در سال ۲۰۰۴ امتياز ايران از نظر فساد اداري ۹/۲ بوده است. با توجه به گزارش اين مؤسسه امتياز ايران در بخش بازار غير رسمي ۴ است و نسبت به سال قبل تغيير نكرده است.
با توجه به بررسي هاي مورد اشاره به جز سياست هاي تجاري و سرمايه گذاري خارجي كه امتياز بدتري در گزارش سال جاري گرفته است، بقيه موارد تغيير نداشته و وضع ثابتي داشته است. در زير جدول امتيازهاي ايران در ده سال اخير آورده شده است.