توجه و حركت به سمت و سوي اهداف بزرگ مكتب عاشورا و آموزه هاي آن و غافل نشدن از علل و انگيزه هاي قيام سالار شهيدان(ع)، از جمله موضوعاتي است كه در حيطه مباحث آسيب شناسي فرهنگ عاشورا مورد تجزيه و تحليل قرار مي گيرد. اينكه آيا محافل سوگواري و مراسم عزاداري كنوني تا چه اندازه در مسير آن اهداف قرار دارند و از چه ضعف ها و كاستي هايي رنج مي برند، پرسشي است كه پاسخ آن نيازمند تأمل جدي است. اهداف عاشورا را بايد ترسيم و تعيين كرد، آنگاه آيين نكوداشت كنوني را با آن سنجيد و حدود انطباق با آن اهداف را به دست آورد.
علل و انگيزه هاي حماسه كربلا را مي توان در سه محور عمده طبقه بندي كرد:
۱- احياي ارزش هاي انساني و اخلاقي
۲- احياي ارزش هاي ديني و اسلامي
۳- احياي ارزش هاي عرفاني و معنوي
بررسي و تحليل فشرده اين سه محور را پي مي گيريم تا ميزان انطباق آنچه در مراسم عزاداري اكنون هست با آنچه بايد باشد، مشخص شود.
احياي ارزش هاي انساني- اخلاقي
منظور از ارزش هاي انساني- اخلاقي، گروهي از خصلت ها و محاسن اخلاقي است كه به حكم عقل و فارغ از دين خاصي، هر انساني ملزم به رعايت آنهاست. هر انساني با صرف نظر از عقيده و مذهب و انديشه بايد نسبت به آنها حساس باشد؛ خصلت هايي كه تمامي انسان ها در هر سرزميني زيست كنند و در هر زماني به سر برند، آن را بزرگ مي شمارند و زبان به مدح و ثناي كساني كه آنها را مراعات مي كنند و براي احيا و توسعه آنها مي كوشند، گشوده و آنان را كه چنين ارزش هايي را لگدمال مي كنند، مورد نكوهش و شماتت قرار مي دهند. عدالت طلبي، آزادگي، حق جويي، عزت خواهي و ذلت گريزي از جمله اين خصلت هاست كه همه انسان ها بدان ارج مي نهند. به گواهي مستندات تاريخي و روايي، از جمله علل و انگيزه هاي شكل گيري نهضت عاشورا، احياي همين ارزش ها بود و از اين رو، هر انسان منصفي- هر چند غيرشيعه و غيرمسلمان- در برابر عظمت حماسه خونين كربلا سر تعظيم فرود مي آورد و آفرينندگان آن را تحسين مي كند. در عاشورا، ارزش هاي انساني موج مي زند و هر قطعه اي از آن، گواه عظمت روحي و شخصيت عظيم پديدآورندگان آن است. عاشورا ملاك و معيار انسانيت را آشكار مي كند و مرز ميان آدم و ديگر جانداران را مشخص مي كند.
«يا شيعه آل ابوسفيان، ان لم يكن لكم دين و كنتم لاتخافون المعاد فكونوا احرارا في دنياكم»
« اي پيروان آل ابوسفيان! اگر دين نداريد و از قيامت هراسي به دل راه نمي دهيد، در دنياي خود آزاده باشيد.» شعار سيدالشهدا(ع) در روز عاشورا اين است:«الموت اولي من ركوب العار والعار اولي من دخول النار؛ مرگ سزاوارتر از پذيرش ننگ است و ننگ سزاوارتر از ورود در آتش» . امام حسين(ع) در آن لحظات حساس و جانسوز، خطاب به لشكر دشمن مي فرمايد: «الا و ان الدعي ابن الدعي قد ركز بين اثنتين بين السله و الدّله و هيهات منا الذّله» . اينها شعارهاي بزرگي است كه تا ابديت مي تواند شعار و پرچم حركت هر جامعه اي باشد.
در سخن ديگر امام فرمود: «موت في عز خير من حياه في ذل» ؛ «مرگ در عزت بهتر از زندگي در ذلت است» و با اين وسيله عزت و ذلت را ملاك انتخاب حيات و موت اعلام كرد. امام حسين(ع) در بيان شرايط حاكميت سياسي و رهبري جامعه، «القائم بالقسط» (قيام به قسط و عدالت خواهي) را مطرح كرد. لذا در زيارت اول ماه رجب در برابر ضريح شريف آن بزرگوار كه قرار مي گيري، گواهي مي دهي: «اشهد انك قد امرت بالقسط والعدل و دعوت اليهما» ؛ «شهادت مي دهم كه تو به دادگري و عدالت فرمان دادي و دعوت كردي» .
اين است كه مي توان گفت: «اساس عاشورا بر عدالت و آزادي و احياي كرامت انساني استوار است و فرهنگ عاشورا براي پاسداري و انتقال اين پيام به نسل هاي آتي است. به گفته شهيد مطهري«كليد شخصيت امام حسين(ع) حماسه، شور، عظمت، صلابت و ايستادگي است.»
اين رمز شخصيت بايد در مراسم عزاداري متبلور باشد تا در درون جامعه، احساس شخصيت و بزرگواري ايشان تزريق گردد. امروزه با توجه به بحران رسانه اي و جنگ نرم افزاري، يكي از مهم ترين چالش هاي اجتماعي را مسأله هويت تشكيل مي دهد و حل آن در گرو احياي واقعي شعارهاي عاشوراست. هيأت هاي عزاداري در كنار مرثيه و احساس حزن و اندوه، بايد بزرگي شخصيت امام حسين(ع) را به ياد آورند و با آموختن اين درس از عاشورا، احساس خودباوري را در خود تقويت كنند. بزرگ ترين سرمايه يك جامعه آن است كه در خود، احساس شخصيت و خودباوري كند و نسبت به اجتماع هاي ديگر، حس استغنا و بي نيازي داشته باشد. اگر ملتي همه چيز داشته باشد ولي شخصيت خود را ببازد، هيچ نخواهد داشت و خواه ناخواه در ملت هاي ديگر جذب خواهد شد. اين خودباختگي است كه به قول مرحوم مطهري در جامعه ما وجود دارد. عيب بزرگ جامعه ايراني آن است كه به حماسه ها و اركان شخصيت ملي و ديني خود پايبند نيستيم و در مقابل عادات، رسوم، فرهنگ، لباس، زبان و خط ديگران تسليم مي شويم.
فرهنگ عاشورا، بايد هويت بخش جامعه باشد. رثاء و مرثيه بايد به شكلي باشد كه حس قهرماني را در جوانان اين مرز و بوم احيا كند. در اين صورت است كه جامعه مي تواند به راحتي بحران هويت را پشت سر گذارد.
احياي ارزش هاي ديني- اسلامي
از ديگر علل و انگيزه هاي حماسه خونين كربلا كه در سيره حسيني موج مي زند، احياي سنت هاي ديني است كه در عصر امويان، به ويژه يزيدبن معاويه به تاراج رفته بود. يزيد فردي فاسق، شرابخوار و قاتل انسان ها بود و شخصيتي چون سيدالشهدا(ع) كه پرورده دامن هاي پاك و پرورش يافته بيت رسالت و توحيد بود، نمي توانست با او سازش كند.
هدف قيام و دعوت امام حسين(ع) بازگشت به اسلام زمان اميرمؤمنان(ع) و احياي سيره و روش حكومت پيامبراكرم(ص) بود. عدالت طلبي و آزادي خواهي آن حضرت نيز كه در بخش پيش با عنوان احياي ارزش هاي انساني _ اخلاقي از آن ياد شد، در پرتو احياي ارزش هاي ديني و اسلامي متجلي مي شود. در واقع ارزش هاي انساني و اخلاقي در دامن آموزه هاي ديني و معارف كتاب و احكام سنت است كه به شكل صحيح و مطلوب در مسير سعادت انساني رشد مي كنند و بارور مي شوند.
اين كتاب و سنت است كه محدوده و مصداق هاي عدل و آزادي و آزادگي را تعيين مي كند و عدالت و آزادگي واقعي را آموزش مي دهد. لذا در سخنان حضرت اباعبدالله(ع)، ارزش هاي انساني در كنار آموزه هاي دين مطرح مي شود. در نامه اي به برادر خود محمد حنيفه تاكيد كرد:« من از روي تكبر و خودخواهي و براي افساد و ستم خروج نكردم؛ قيام من براي امر به معروف و نهي از منكر است. من به عنوان يك مصلح در امت جدم قيام كردم. قصدم آن است كه سيره رسول خدا(ص) و علي مرتضي(ع) را احيا كنم .»
امام (ع) بر اين باور بود:« در شرايطي كه به حق عمل نمي شود و كسي از باطل رويگردان نيست، مومن بايد لقاي پروردگارش را بر چنين زندگي اي ترجيح دهد» و در روز عاشورا عملا اين ضرورت را به همگان نشان داد. از اين رو، در زيارت مخصوص اربعين گفته مي شود:«فأعذر في الدعاء و منح النصح و بذل مهجته فيك ليستنقذ عبادك من الجهاله و حيره الضلاله .»
«پروردگارا گواهي مي دهم كه ابا عبدالله(ع) در دعوت خويش جايي براي عذر و بهانه باقي نگذاشت و از خيرخواهي دريغ نكرد. جان خود را در راه تو هديه كرد تا آنكه بندگانت از ناداني و سرگرداني گمراهي رهايي يابند .»
فرهنگ عاشورا و زنده نگاه داشتن مكتب خونين حسين(ع) براي احياي همين اهداف است. در زيارت و سوگواري و در مرثيه و روضه، عاشقان سيدالشهداء(ع) بايد با اين آرمان هاي بلند آشنا شوند و هرساله تجديد بيعت كنند. سر آنكه اين اهداف در زيارتنامه هاي آن حضرت- كه از زبان اولياي معصوم الهي(ع) نقل شده است- تكرار مي شود، يادآوري و تأكيد پيروان بر اين خط سير و اين شاخص هاست. در زيارتنامه اي كه جابر جعفي از امام صادق(ع) روايت مي كند، چنين نقل شده است:
« اشهد انك قد اقمت الصلوه و آتيت الزكوه و امرت بالمعروف و نهيت عن المنكر و جاهدت الملحدين وعبدت الله حتي اتيك اليقين.»
جملاتي با مضامين بالا كه همگي تاكيد بر جنبه هاي احياي احكام و فرايض اسلامي در سايه قيام حسين(ع) دارند، در بسياري از زيارتنامه هاي مستند و معتبر وجود دارد و نشانگر اهميت توجه به اين ابعاد در قيام كربلاست. حالا اگر قرائت كننده زيارت، تنها الفاظ را زمزمه كند، ولي از اين مفاهيم عاري باشد، همچون كالبد بي روحي مي شود كه نمي توان از او حركت و تلاشي را انتظار داشت. هر رفتار كاري كه به نام سيدالشهداء(ع) زينت مي يابد و در مسير گراميداشت عزيزان خونين كربلاست، بايد در كنار گريه، مرثيه و روضه، اين اهداف امام حسين(ع) را آموزش دهد و مردم- به خصوص جوانان- را با آموزه هاي كتاب و سنت آشنا كند. مجالس مذهبي سوگواري بايد دانشگاهي باشد كه پيام وحي را به شكلي گويا و رسا در اختيار عموم مردم قرار دهد. چگونه مي توان جامعه اي را كه بيگانه با مفاهيمي ديني است و فرايض دين همچون نماز، زكات، جهاد، امر به معروف و نهي از مكر، حيا و پاكدامني، انفاق و دستگيري از فقرا در آن كم رنگ است، جامعه اي پيرو امام حسين(ع) ناميد؟ در حالي كه حسين بن علي(ع) براي اقامه اين فرايض و عينيت اجتماعي آنها جان خود را تقديم كرد و با اهداي خون خود و عزيزانش و اسارت اهل بيتش و گرفتار شدن به بزرگ ترين مصيبت ها، نشان داد كه آنچه از جان شخصيتي معصوم و ولي الله، مهم تر است، اساس اسلام و اركان آن است. محافل سوگ و انس شيعيان نيز در مسير اين اهداف بايد قرار گيرد تا تمامي عزاداران بر اين نكته واقف شوند كه عزاداري و گريه و اشك، مقدمه اي است براي تحقق عملي اسلام در اركان نظام اجتماعي و فرهنگي و سياسي و در نظام شخصيتي و خانوادگي تمامي مردم، اين فلسفه اساسي نهضت عاشوراست. جامعه تبعيض آلود، جامعه فاسد، جامعه اي كه در آن مردم به دو گروه فقير و غني تقسيم مي شوند و حق فقيران به آنان داده نمي شود، آيا مي تواند خود را حسيني بنامد؟ در حالي كه شعيب بن عبدالرحمان گويد: روز عاشورا بر پشت حسين بن علي(ع) اثري مشاهده شد. از زين العابدين(ع) پرسيدند:«اين نشانه چيست؟»، امام(ع) فرمود:« هذا ماكان ينتقل الجراب علي ظهره الي منازل الأرامل و اليتامي و المساكين»؛«اين اثر انبان هايي است كه بر پشت حمل مي كرد و به خانه هاي زنان بي شوهر و يتيمان و مسكينان مي رساند.»
احياي ارزش هاي معنوي- عرفاني
سومين لايه از انگيزه ها و فلسفه قيام عاشورا كه مراسم عزاداري بايد با عطر آن معطر شود و در بحث آسيب شناسي، توجهي جدي را مي طلبد، هسته مركزي اين نهضت را تشكيل مي دهد و سنگ بناي آن شمرده مي شود. عشق به معبود و نزديكي به خدا، اساس عاشوراست؛ همه چيز را فداي دوست كردن و در تماشاي جمال محبوب ازل و ابد غرق شدن و خود را نديدن. عاشورا درياي مواج عشق بازي حسين است با محبوبش؛ در بيابان تفتيده نينوا، در ميان درياي خون و برق شمشيرها و شيهه اسبان و ناله كودكان و در آن گرد و غبار آنچه بيشتر خودنمايي مي كند، ابتهال، دعا، تلاوت قرآن، نماز و شب زنده داري است.
عصر عاشورا، آن هنگام كه لشكر عمر سعد به سمت خيمه هاي امام حسين(ع) حمله ور شد، سيدالشهدا(ع) برادر خود عباس بن علي(ع) را فرستاد تا به عمر سعد پيغام دهد:« امشب را به ما مهلت دهيد و جنگ را به فردا موكول كنيد، باشد كه شبي ديگر را براي پروردگار خويش نماز گزاريم و دعا و استغفار كنيم. تنها خدا مي داند كه من چقدر عاشق خواندن نماز براي او و تلاوت كتاب او و زيادي دعا و استغفار هستم .»
خطبه آن حضرت در شب عاشورا در ميان تعدادي اندك از ياران و هزاران نفر دشمن نيز، مملو از گوهرهاي معنوي و دلرباست كه تابلويي عظيم از بزرگي روح و معرفت را به تصوير مي كشد.
عاشوراييان ما، بايد عاشورا را اين چنين بشناسند و تلاش كنند در حد توان- هر چند اندك- به اين اهداف خود را نزديك كنند.
خلاصه سخن آن است كه اگر نظام سياسي جامعه، پيام خود را از عاشورا مي گيرد و اگر مديريت سياسي، برگرفته از اهداف حسيني است، نمي تواند نسبت به اهداف بالا، بي توجه باشد. امام حسين(ع) اگر موفق به تشكيل دولت مي شد، قطعاً احياي ارزش هاي انساني و اسلامي و معنوي را به عنوان سه برنامه راهبردي و هدفمند تدريجي خود برمي گزيد و هر حكومت كه با شعارهاي عاشورايي به قدرت مي رسد، وظيفه اش دنبال كردن همان اهداف است.
پيروزي انقلاب اسلامي براي حركت بيداري اسلامي، نقطه عطفي محسوب مي شد. از آن پس توجه به ابعاد سياسي اسلام و درس آموزي از وقايعي چون عاشورا، در ميان مسلمانان جهان كه يك الگوي موفق را نيز در برابر ديدگان خود مشاهده مي كردند مورد توجه ويژه قرار گرفت.