گفت و گو با هوشنگ جاويد درباره آيين هاي عاشورايي
مانده از شب هاي دورادور
گفت و گو : م .جباري
مرشد ولي الله ترابي
|
|
|
|
براي نخستين بار برخي از نغمات عاشورايي و مرتبط با سوگواري امام حسين (ع) و واقعه در تئاتر شهر به صحنه مي رود. اين رخداد از آن جهت اهميت دارد كه حاصل پژوهشي ميداني از هوشنگ جاويد ، پژوهشگر تلاشگر موسيقي و فولكلور نواحي ايران است كه چند سالي است وجهه همت اصلي خود را بر شناسايي و گردآوري و البته معرفي چهره هاي خاك خورده موسيقي مذهبي ايران صرف كرده و مي كند. اگر چه تنوع موجود در اين همايش بسيار اندك است و استاداني كه در اين زمينه در همايش حضور يافته اند گوشه اي از تنوع موسيقي مذهبي در ايران را به نمايش مي گذارند ،اما اين حركت مي تواند گامي اوليه و البته محكم باشد براي پرداختن دقيق و با برنامه ريزي افزونتر به اين گونه موسيقيايي كه متاسفانه سالها از ديد مسئولان ودست اندركاران و البته پژوهشگران دور مانده است. همايش آيين هاي عاشورايي از سوي ديگر نشان مي دهد كه حركتها در اين زمينه و البته زمينه هاي مشابه تا چه اندازه فردي است و بيشتر كار دل و عشق است كه مي تواند چنين كارهايي را سر و سامان دهد. در اين عرصه ( شناسايي خنياگران نواحي ايران ) پژوهشگراني چون محمدرضا درويشي ، جهانگير نصري اشرفي ، خانم ثابت زاده و نيز هوشنگ جاويد و ديگران با تكيه بر عشق به كار خويش سعي كرده اند تا اندازه اي كه امكانات اجازه مي دهد به كشف و معرفي اين استعدادها و به قول يكي از محققان زيرخاكي هاي فرهنگ ايران بپردازند. متن زير گفت و گوي ما با هوشنگ جاويد است كه به مناسبت همين همايش انجام شده است.*جناب جاويد ! تاكنون ما عمدتا آيين ها و مراسم عاشورايي را در تعزيه هاي گوناگون مي شناختيم . اما شما در اين همايش گونه هاي ديگري از موسيقي عزاداري را به شهروندان تهراني و البته محققان موسيقي و نمايش معرفي مي كنيد . مي خواستم در ابتدا از تفاوت هاي اين گونه ها با آنچه كه از تعزيه ما مي شناسيم براي ما بگوييد؟
- تفاوت اصلي اين آيين ها دراين است كه اينها اگر چه به واقعه كربلا و حادثه اي كه براي امام حسين (ع) پيش آمد مربوط است ، اما به خود تعزيه به عنوان يك هنر نمايشي موسيقايي ارتباطي ندارد. براي نمونه آيين جوش از ابركوه و نايين از جمله اين مراسم ها است كه متاسفانه در حال رنگ باختن است و اگر اين نسلي كه آخرين راويان اين نغمه ها و آيين ها هستند از بين بروند ديري نخواهد پاييد كه ما بسياري از نغمه ها و مراسم هاي زيبا و پخته شده در اعصار زمان را از دست داده ايم.
*آيين جوش چه نوع آييني است؟
- برخلاف سينه زني معمول كه ميداندار در هنگام سينه زدن خودخواننده و نوحه خوان است ، در مراسم جوش ،سينه زنان در هنگام اجراي خواننده در مراسمي زيبا و نمادين جملات وكلماتي چون حسين را فرياد مي كنند و در يك زمان سرعت سينه زني شدت و حدتي افزونتر به خود مي گيرد كه هم از كلام فاخر برخوردار است و هم از نظر حركتي بسيار زيباست.
آيين ديگر آيين كرب زني است كه در اصطلاح فارسي به آن جسم زني مي گويند. در اين آيين مراسم با دو تكه چوب اجرا مي شود و كرب زن از چنان مهارتي در كار خود برخوردار است كه اسباب شگفتي بيننده را فراهم مي كند. اين كرب ( يا دوتكه چوب ) وقتي صدا مي كند شنونده حس مي كند كه سروي را تكه تكه مي برند و مي ريزند ، سروي كه از آن مي توان به زمين افتادن حماسه سازان كربلا را در ذهن تداعي مي كند و عمق فاجعه را نشان مي دهد. نوع نوحه خواني در اين مراسم هم بسيار زيبا و جاافتاده است.
*شنيديم كه مراسم يادشده سقاخواني هم اجرا مي شود؟
- بله . سقاخواني كه دراينجا اجرا مي شود نوعي چندصدايي است كه توسط چند نفر اجرا مي شود. نگاهي به اين مراسم و دقت در ظرايف آن نشان مي دهد كه ما در سنت موسيقايي خودمان و در برخي از مراسم ها چندصدايي هم داشتيم.
*همانند موسيقي كليسايي كه در واقع نخستين نحله هاي موسيقي چندصدايي در اروپا به شمار
مي رود؟
- دقيقا. خوشبختانه درباره اين گونه مراسم ها يكي از روحانيان خوش ذوق و تلاشگر (حجت الاسلام قمصري) كتابي چند جلدي گرد آورده اند كه در آن بيش از ۶ هزار بيت اشعار مربوط به اين مراسم ها گردآوري و دسته بندي شده است كه در نوع خود كاري ارزنده و قابل اعتناست . ايشان ۶ هزار بيت فقط براي آيين هاي سقاخواني ثبت كرده اند كه نشان مي دهد چه ظرفيت هايي در فرهنگ و فولكلور مذهبي ايران وجود دارد كه فقط يك نمونه از يك آيين آن اين همه شعر را در خود جاي داده است .
*آقاي جاويد ! چگونه شد كه به صرافت جمع آوري نواهاي مذهبي ايران افتاديد؟
- من مدت ۵ سال است كه با هزينه شخصي به دنبال نواهاي مذهبي در سراسر ايرانم. وقتي برخي از اين پژوهشها به جايگاهي برسد كه بتوان از دل آن سمينار يا همايش و يا جشنواره اي را برگزار كرد به سراغ مسئولان مي روم و پيشنهادات خود را با كمترين هزينه كه قابل قياس با بسياري از هزينه هاي صرف شده براي كارهاي ديگر نيست، به آنها ارائه مي كنم و اگر موافقت شد با دعوت از خنياگران نواحي مختلف آن برنامه را اجرا مي كنم.
*شده با برخي از پيشنهادهاي شما مخالفت شود؟
- فراوان. نمونه اخير آن همين مراسم به ياد استاد موذن زاده اردبيلي بود كه در جشنواره امسال برگزار شد و متاسفانه طرح آن را به صورت تمام و كمال من ماهها قبل دادم و حتي به من اطلاع دادند كه با اجراي آن موافقت شده است . اما وقتي جشنواره شروع شد متوجه شدم فرد ديگري كار را به عهده گرفته است و البته به جز در يكي دو بخش بقيه كارها و اجراها بسيار ضعيف بود.
*براي اين برنامه چگونه موفق به جلب رضايت مسئولان مركز هنرهاي نمايشي شديد و چرا از طريق مركز موسيقي ارشاد اقدام نكرديد؟
- وقتي براي برنامه استاد موذن زاده آن برخورد را با من كردند طبيعي بود كه به سراغ آ نها نروم. ضمن آنكه جناب پارسايي از فعاليت هاي من در اين زمينه اطلاع و حضور ذهن قبلي داشت. اگر چه بسيار دير به من خبر دادند كه اين برنامه را اجرا كنم.
* مثلا چند وقت قبل؟
- يك هفته قبل به من گفتندكه ما با كمترين بودجه خواهان اجراي چنين برنامه اي هستيم.
*پس علت اصلي نبود برخي از نوحه خوانان و جوشي خوانان از مناطقي چون گيلان و مازندران براي همين نبود وقت و بودجه بوده است؟
- بله. من در مناطق شمالي برخي نوحه ها را شنيدم كه واقعا بكر و دست نخورده بودند. ضمن آنكه در گيلان به نوعي از كرنا برخوردم كه فقط در مراسم مذهبي از آنها استفاده مي شود.
*در اين مراسم از چاووشي خوانها هم حضور دارند؟
- بله . دو تن از اين چاووشي خوانها از جمله آخرين بازماندگان چاووشي خوانهايي هستند كه با پاي پياده به كربلا سفر كرده بودند كه يكي از آنها حاج عباس اردكاني است كه سن و سال بسيار بالايي دارد.
در كنار چاووشي خوانها من از استاد مرشد ولي الله ترابي خواستم كه نقل مختارنامه را در بعد از ظهر تاسوعا و عاشورا در جلوي تئاتر شهر اجرا كند. همچنين قرار است مرشد طيب غزل خواني كند و به سبك غزل خوانان قديم تهران كلام ورزي و سخنوري نمايد. اين آيين در گذشته در ايام ماه مبارك رمضان و نيز ماه محرم در تهران اجرا مي شد.
بخشي از موسيقي كه در اين همايش اجرا مي شود موسيقي خبري است كه ريشه آن باز مي گردد به دوره رضاخان و محدوديت هايي كه وي براي تعزيه خوانان ايجاد مي كرد.
مي دانيد كه رضاخان سخت مخالف تعزيه بود و به همين دليل تعزيه خوانان براي برپايي مجالس تعزيه در فشار فراوان قرار داشتند و براي خبركردن مردم وتماشاگران به جاي طبل هاي تعزيه كه ممنوع شده بود از نوعي گالن هاي نفت مانند استفاده مي كردند. اين وسيله نام چلك به خود گرفته بود و چلك زنان از مهارت و شگفت آوري دركار خود برخوردارند كه سرعت آنها با برخي از سريع ترين نوازندگان سازهاي كوبه اي برابري مي كند .
نام اين چلك زن علي اكبر دنيا گذشته است كه وقتي از وي پرسيدم اين هنر را از چه كسي ياد گرفتي گفت از يك فرد چوپان به نام محمد علي شبان.
*از موسيقي جنوب هم در اين مراسم حضور دارند؟
- از بوشهر گروهي به اجراي برنامه مي پردازندكه همان اجراي سنتي مراسم عزاداري بوشهري ها است كه با دمام و سنج صورت مي گيرد.
*...و سخن آخر ؟
- اگر مسئولان فرهنگي به شعار حمايت از فرهنگ و هنر هويتمند معتقدند بايد براي اين گونه برنامه ها بودجه و امكانات ويژه اي را اختصاص دهند.
در نظر بگيريد كه من پژوهشگر مي دانستم كه از چند ماه قبل قرار است سوگواره اي ويژه اين گونه مراسم در اين مكان با هزينه مشخص برگزار شود. طبيعي بود كه بسيار بهتر از ايني برگزار مي شد كه يك هفته قبل به شما بگويند ما چنين برنامه اي مي خواهيم. در هر حال اين عاشورا و تاسوعا در تمامي سالها برقرار است و مسئولان هم مي توانند از همين امسال به فكر برنامه اي با كيفيتي بهتر و مناسب تر براي سال بعد بيفتند.
در چنين صورتي است كه من پژوهشگر يا همكاران من در اين مجموعه مي توانند با برنامه ريزي و سفرهاي منسجم به دعوت از افراد و گروههاي شناخته شده در نواحي مختلف ايران بپردازند. اميد كه چنين شود.
نواهاي آسماني
*بخشي از موسيقي كه در اين همايش اجرا مي شود موسيقي خبري است كه ريشه آن باز مي گردد به دوره رضا خان و محدوديت هايي كه وي براي تعزيه خوانان ايجاد مي كرد
* من در مناطق شمالي برخي نوحه ها را شنيدم كه واقعا بكر و دست نخورده بودند، ضمن اينكه در گيلان به نوعي از كرنا برخوردم كه فقط در مراسم مذهبي از آنها استفاده مي شود
|