اميد پارسانژاد: فرانسوا تروفو سال ها پيش درباره فيلم «پرندگان» هيچكاك گفت: «از سال ۱۹۴۵ (حادثه هيروشيما) به بعد اين بمب اتمي است كه مظهر تهديد نهايي براي بشريت به حساب مي آيد. بنابراين كمي حيرت آور است كه القاء شود ممكن است پرندگان باعث به سر رسيدن عمر بشريت باشند» ! هيچكاك پاسخ داد: «اين يك خيال پردازيِ محض است. در حقيقت فكر آسيب پذير انسان در برابر چيزي ظاهراً بي آزار- مانند پرنده- باعث شد اين فيلم را بسازم» . تروفو ۲۲ سال پيش درگذشت؛ اما اگر زنده مي ماند لابد اعتراف مي كرد كه آن «خيال پردازي محض»هيچكاك،چندان هم بيراه نبوده است.
پرندگان به ظاهر بي آزار مدت هاست ويروسي را در سراسر جهان پراكنده مي كنند كه پشت كارشناسان بين المللي بهداشت از تصور شيوع گسترده اش در ميان آدميان به لرزه مي افتد؛ ويروس آنفلوآنزاي مرغي!
آنفلوآنزا كشنده است!
بيماري آنفلوآنزا بر خلاف آنچه امروز به نظر مي آيد، مرضي خطرناك و كشنده است. تصورش دشوار است اما در سال ۱۹۱۸ ميلادي شيوع اين بيماري در بخش هاي وسيعي از جهان كشتاري هولناك به راه انداخت. گفته مي شود ۴۰ تا ۵۰ ميليون انسان در آن اپيدمي جان باختند. بنابراين بيماري آنفلوآنزا در شرايطي خاص مي تواند جان ميليون ها انسان را به مخاطره اندازد. ويروس آنفلوآنزاي مرغي نوع «اچ ۵ ان ۱» هنوز اين توانايي را به دست نياورده، اما كارشناسان هشدار مي دهند اگر شرايط برايش مهيا باشد، كار خود را خواهد كرد.
آنفلوآنزاي مرغي سه نوع ويروس دارد كه با حروف «آ»، «ب» و «ث» شناخته مي شود. خطر گونه هاي دوم و سوم جدي نيست، اما بعضي انواع گونه «آ» به شدت خطرناك است. اين گونه ويروس چندين نوع فرعي «اچ» و «ان» دارد كه تركيب هاي گوناگوني به وجود مي آورند. نامگذاري اين گونه ها بر اساس پروتئين هاي موجود در آنها است. خلاصه اينكه فعلاً ويروس نوع «اچ ۵ ان ۱» به عنوان نوعي كشنده كه انسان را مبتلا مي كند، شناخته مي شود.
اين ويروس كه توسط پرندگان مهاجر از جايي به جايي انتقال مي يابد براي نخستين بار در سال ۱۹۹۷ هجده نفر را در هنگ كنگ بيمار كرد. شش  نفر از آن عده سرانجام جان باختند. اما وضعيت بحراني كه نام بيماري آنفلوآنزاي مرغي را بر سر زبان ها انداخت، از سال ۲۰۰۳ و باز هم از جنوب شرقي آسيا آغاز شد. تا كنون صدها نفر به اين بيماري مبتلا شده اند كه سرنوشت بيش از نيمي از آنها مرگ بوده است. آنفلوآنزاي مرغي در اين مدت جان بيش از ۹۰ نفر را گرفته و تا اروپا و آفريقا دامن گسترده است.
احتمال اپيدمي
آنچه باعث مي شود شيوع بيماري در ميان انسان ها - با وجود گستردگي مناطق آلوده- چندان زياد نباشد، اين است كه ويروس «اچ ۵ ان ۱» هنوز نمي تواند مستقيماً از انساني به انسان ديگر منتقل شود. به گفته سازمان جهاني بهداشت (وابسته به سازمان ملل): «اپيدمي هنگامي اتفاق مي افتد كه نوعي تازه از ويروس آنفلوآنزاي مرغي پديد آيد كه به راحتيِ آنفلوآنزاي معمولي بتواند از طريق عطسه و سرفه ميان انسان ها گسترش پيدا كند» . ويروس آنفلوآنزاي مرغي تاكنون بارها و بارها جهش ژنتيكي داشته است، بنابراين هيچ بعيد نيست جهش مرگبار آخر را هم انجام دهد.
اگر نوع كاملاً مسري آنفلوآنزاي مرغي پديدار شود، گسترش آن در سراسر جهان اجتناب ناپذير خواهد بود. بعضي از كشورها ممكن است مرزهاي خود را ببندند و سفرهاي شهروندان خود را محدود كنند. اما حتي چنين اقدامات سختگيرانه اي حداكثر باعث تأخير ورود ويروس مي شود و نمي تواند براي هميشه جلو شيوع آن را بگيرد. اپيدمي هولناك ،۱۹۱۸ در شرايطي كه اكثر سفرها با كشتي انجام مي شد و سرعت جابجايي بسيار كندتر از امروز بود، در ۶ تا ۹ ماه تمام جهان را فرا گرفت. پيش بيني مي شود گسترش احتمالي نوع مسري آنفلوآنزاي مرغي به سراسر جهان با توجه به سرعت سفرهاي امروزي حداكثر در سه ماه اتفاق افتد. از سوي ديگر چون اين ويروس، جديد خواهد بود و بدن انسان ها در برابر آن مصونيت ندارد، تعداد زيادي از مردم در هر منطقه به آن دچار مي شوند و نياز به مراقبت پزشكي پيدا مي كنند؛ از اينجاست كه مشكلات اصلي پديدار مي شود.
در واقع معدود كشورهايي در جهان در حال حاضر امكانات، تجهيزات، عوامل انساني متخصص و تخت بيمارستاني كافي براي روبه رو شدن با هجوم مبتلايان به اين بيماري را دارند. ساخت واكسن و داروهاي ضد ويروس تنها از وقتي مي تواند آغاز شود كه نوع جهش يافته و مسري ويروس آنفلوآنزاي مرغي شناسايي شده باشد. بنابراين نمي توان از قبل در اين زمينه تدارك ديد و واكسن ذخيره كرد. اين امر باعث مي شود كمبود واكسن و دارو كه براي مهار اپيدمي ضروري است، در تمام كشورهاي جهان وجود داشته باشد. اين كمبود دست كم تا چند ماه پس از شيوع بيماري ادامه خواهد داشت و بيماري در اين مدت حتي در پيشرفته ترين كشورها كشتار مي كند.
مرگ و مير ناشي از شيوع نوع مسري آنفلوآنزاي مرغي به چند عامل بستگي دارد: تعداد مبتلايان، نوع ويروس، ميزان آسيب پذيري جمعيت مبتلا و تأثير اقدامات بازدارنده. بنابراين تخميني دقيق از ميزان تلفات احتمالي وجود ندارد. با اين حال سازمان جهاني بهداشت در اظهارنظري كه آن را «نسبتاً محافظه كارانه» مي خواند، مرگ و مير احتمالي را بين ۲ تا ۵/۷ ميليون نفر تخمين زده است. اما بلافاصله اضافه مي كند كه اگر ماجرا به اپيدمي سال ۱۹۱۸ شباهت داشته باشد، اين رقم به مراتب بيشتر خواهد بود.
پيامدها
شيوع همگاني يك بيماريِ كشنده مانند آنفلوآنزا، علاوه بر آسيبي كه به جان انسان ها وارد مي كند، بحران هاي اجتماعي و اقتصادي دامنه داري بر جاي خواهد گذاشت. پيش بيني مي شود تعداد زيادي از كارگران و كاركنان به دليل ابتلا به بيماري در محل كارشان حاضر نشوند و اين امر در اقتصاد به هم پيوسته جهان امروز نتيجه اي جز بي ثباتي اقتصادي ندارد. از طرف ديگر در يك اپيدمي جهاني، شيوع بيماري در تمام نقاط همزمان اتفاق نمي افتد، بنابراين بي ثباتي در اقتصاد كشورها و نقاط مختلف جهان با اختلاف زماني بروز مي كند و اين باعث مي شود دوره زماني بي ثباتي اقتصاد در كل جهان طولاني تر شود. غيبت كاركنان در بخش هايي چون نيرو، حمل ونقل و ارتباطات مشكلات پيچيده اي ايجاد خواهد كرد. در چنين شرايطي پديد آمدن بحران هاي اجتماعي اجتناب ناپذير است.
با اين دورنماي هولناك، مبارزه با آنفلوآنزاي مرغي قطعاً يك مسئله بين المللي و نيازمند رفتار مسئولانه تمام كشورهاي جهان است. سازمان جهاني بهداشت جانوران (oie) در اين مورد بيانيه اي صادر كرده و در آن نوشته است: «شكستِ تنها يك كشور در مهار آنفلوآنزاي مرغي، تمام كره زمين را در معرض خطر قرار خواهد داد» .
آغاز گسترش احتمالي نوع مسري آنفلوآنزاي مرغي در جهان ممكن است با الگوي جغرافيايي مناطق آلوده به گونه فعلي ويروس «اچ ۵ ان ۱» انطباق داشته باشد. در آن صورت ايران از جمله نخستين كشورهاي در معرض خطر خواهد بود. اواخر بهمن ماه وجود اين ويروس در ميان اجساد تعدادي از پرندگان مهاجر تالاب انزلي توسط مقامات رسمي تأييد شد، اما موردي از سرايت بيماري به انسان ها گزارش نشده است. با توجه به اينكه پرندگان مهاجر به تالاب هاي سراسر ايران رفت وآمد مي كنند، اين مناطق بيش از ساير نقاط در معرض خطر هستند. تالاب هاي انزلي، اروميه، آشوراده، تالاب هاي سه گانه تركمن صحرا (آلاگل، آلماگل و آجي گل)، گاوخوني، هامون، شادگان و بندعليخان در جنوب ورامين از جمله پذيرندگان پرندگان مهاجري هستند كه مي توانند ويروس آنفلوآنزاي مرغي را منتقل كنند. خطر از آنجا بيشتر مي شود كه آنفلوآنزاي مرغي در كشورهاي همسايه ايران تلفات انساني نيز داشته است. از ۱۲ نفري كه در تركيه به اين بيماري مبتلا شدند ۴ نفر جان باختند. در عراق نيز هر دو مبتلا تلف شدند. چه در تركيه و چه در عراق منطقه اي كه آنفلوآنزاي مرغي در آنها قرباني گرفت، چسبيده به مرز ايران بود. علاوه بر اين وجود ويروس در افغانستان و آذربايجان نيز تأييد شده است.
عدم شفافيت
نكته نگران كننده اي كه در مورد آنفلوآنزاي مرغي در ايران وجود دارد، احتمال عدم شفافيت مقامات رسمي است. در مواردي مشاهده شده كه مسئولان و رسانه هاي كشور با اين استدلال كه نبايد باعث نگراني مردم شد، درباره مسائل هراس انگيز سكوت كرده اند. اين نگراني هنگامي افزايش مي يابد كه يك مؤسسه زيست محيطي اروپايي كه از سوي مؤسسه خواربار و كشاورزي سازمان ملل مأمور تحقيق درباره ويروس «اچ ۵ ان ۱» شده است ادعا مي كند كه ايران در كنار كشورهايي چون سودان، تونس، نيجريه و تركيه از فراهم آوردن امكان پژوهش در اين زمينه خودداري مي كند. به اعتقاد اين مؤسسه كشورهاي ياد شده به اين دليل پنهانكاري مي كنند كه از تأثير كشف اين ويروس مرگبار بر صنايع و بازار فرآورده هاي مرغي خود نگرانند.
تركيه نيز هنگامي كه با بحران آنفلوآنزاي مرغي دست وپنجه نرم مي كرد «همسايگان» خود را به پنهانكاري متهم كرد.
اگر چنين امري در كار باشد، مخاطرات افزايش مي يابد. در تاريكي نگاه داشتن مردم كار خطرناكي است. تحقيقي كه ما در مورد آگاهي افكار عمومي از مسائل مربوط به آنفلوآنزاي مرغي انجام داديم، نشان داد تنها ۴۳ درصد مردم از ورود اين بيماري به كشور اطلاع دارند، در حالي كه ۹۲ درصد آنها مي دانند اين بيماري خطرناك است. عجيب اين بود كه ۲۰ درصد مصاحبه شوندگان -بدون اينكه از آنها پرسيده شود- نسبت به اطلاع رساني مقامات بهداشتي و رسانه ها (از جمله روزنامه  ما) اظهار بي اعتمادي كردند؛ اين مسئله اي غم انگيز است.
جالب اين است كه همين مقامات و رسانه ها چندماه پيش شيوع بيماري وبا را در كشور تجربه كردند و تأثير مثبت اطلاع رساني درست و دقيق را در اين مورد ديدند. به نظر مي رسد همه ما ترسيدن را به بي خبر ماندن ترجيح مي دهيم.
(لازم است همين جا تأكيد كنيم كه دفتر نمايندگي سازمان جهاني بهداشت در ايران «عدم همكاري مقامات كشور با تحقيقات آنفلوآنزاي مرغي» را تأييد نكرده است).
آمادگي
حقيقت هرچه باشد در صورت شيوع اپيدمي آنفلوآنزاي مرغي در ايران، اميد مردم به مراكز درماني كشور خواهد بود. دكتر عبدالرضا استقامتي، رئيس اداره بيماري هاي قابل پيشگيري با واكسن و قرنطينه در كشور در اين مورد گفته است: «واكسن آنفلوآنزا به دليل آنكه فرمول آن هر سال تغيير مي كند، قابل ذخيره سازي نيست. هنوز به طور قطع واكسني در دنيا براي آن ساخته نشده است و با توجه به اينكه [پس از ظهور گونه جديد] ۴ تا ۶ ماه زمان براي ساخت واكسن لازم است، اقدامات اوليه براي ساخت واكسن در صورت ايجاد اپيدمي در كشور پيش بيني شده است... در صورت بروز اپيدمي اولويت هاي افرادي كه واكسن به آنها تعلق خواهد گرفت عبارتند از: افراد داراي گروه هاي سني۶۰سال به بالا، گروه هاي پايين سني از ۶ تا ۲۳ ماه، زنان باردار، بيماران خاص، حجاج و كاركناني كه در تماس مستقيم با طيور هستند» .
دكتر محمدمهدي دادگو، رئيس مركز مديريت بيماري هاي وزارت بهداشت نيز اواخر بهمن ماه به ايلنا گفت: «از دو ماه پيش تمامي بيمارستان ها در حالت آماده باش براي مقابله با آنفلوآنزاي مرغي هستند» .
خب! گويا همه چيز آماده است! اگر اپيدمي نوع خطرناك آنفلوآنزاي مرغي آغاز شود، دشواري هاي فراواني پيش رو داريم. اما ترديدي نيست كه اين دشواري ها را هم از سر مي گذرانيم. پايان ماجرا بي شباهت به پايان فيلم «پرندگان» هيچكاك نخواهد بود: پس از يك روز و شب پرماجرا و هولناك، قهرمانان فيلم مصمم مي شوند خانه اي را كه در محاصره پرندگان خشمگين است، ترك كنند. اين صحنه از نفسگيرترين صحنه هاي هيچكاك است. همه چيز در آرامشي شكننده مي گذرد. هر آن ممكن است هزاران پرنده اي كه زمين و ساختمان ها را سياه كرده اند حمله مرگبار خود را آغاز كنند، اما اين اتفاق نمي افتد. ماجرا تمام شده است و همه نفسي به راحتي مي كشند.

همشهري پژوهشي در مورد ميزان آگاهي افكار عمومي از مسائل مربوط به آنفلوآنزاي مرغي انجام داده است. اين پژوهش نشان مي دهد بسياري از مردم مهمترين نكات را در مورد اين بيماري نمي دانند. ۷۹ درصد مصاحبه شوندگان (تهراني هاي داراي تلفن) نام آنفلوآنزاي مرغي را زياد يا خيلي زياد شنيده اند و ۹۲ درصد آنها مي دانند كه اين بيماري براي انسان خطرناك است. اما تنها ۴۵ درصد آنها در مورد راه هاي انتقال بيماري به انسان اطلاع كافي دارند و تنها ۳۶ درصد تمام نكات بهداشتي را كه رعايت آن براي پيشگيري از ابتلا به آنفلوآنزاي مرغي ضروري است مي دانند.
نتيجه اين پژوهش نكته جالب ديگري را هم روشن مي كند: ما (رسانه ها) با به كار بردن اسامي گوناگون براي اين بيماري مردم را گمراه كرده ايم. از ميان نام هاي «آنفلوآنزاي مرغي» ، «آنفلوآنزاي فوق حاد پرندگان» ، «آنفلوآنزاي پرندگان» ، «آنفلوآنزاي طيور» و «آنفلوآنزاي فوق حاد طيور» كه در رسانه ها به كار مي رود، يكي از آنها را به طور غير مستقيم آزموديم و متوجه شديم دست كم ۷۰ درصد مصاحبه شوندگان گمان مي كنند «آنفلوآنزاي فوق حاد پرندگان» بيماري متفاوتي است و بسياري از آنها تصور مي كردند كه اين بيماري براي انسان خطرناك نيست و تنها پرندگان را مبتلا مي كند.
اين پژوهش همچنين روشن مي كند كه ۴۴ درصد مردم عقيده دارندآنفلوآنزاي مرغي دارو دارد، اما تنها ۱۰ درصد اين تصور را دارند كه براي آن واكسن توليد شده است. شايد تصور مردم در مورد در دسترس بودن داروي آنفلوآنزاي مرغي، اختلاف شمار معتقدان به «خطرناك» بودن اين بيماري و معتقدان به «كشنده» بودن اين بيماري را توجيه كند (۹۲ درصد مي دانند خطرناك است ولي فقط ۶۷ درصد عقيده دارند كشنده است).
در اين ميان روشن شد بيش از نيمي از آگاهي هاي مردم در موردآنفلوآنزاي مرغي از طريق تلويزيون، ۱۸ درصد از طريق روزنامه ها و ۱۲و نيم درصد از طريق دوستان و آشنايان به دست آمده است.