هفته گذشته از سوي مديركل روابط فرهنگي معاونت فرهنگي وزارت ارشاد اسلامي اعلام شد كه دو ميليارد تومان بودجه براي خريد كتاب به اين معاونت اختصاص داده شده است. وي همچنين از تغيير در آيين نامه خريد كتاب خبر داد و گفت كه از اين پس كتاب هايي خريداري مي شود كه تقاضاي آنها از سوي نهادهايي چون كتابخانه عمومي، كتابخانه هاي مساجد و... ارسال شود.
اول: خريد كتاب از ناشران از سالهاي پاياني دهه 70 در ارشاد آغاز شد. هدف اصلي از اين كار كمك به ناشران فعال و بالا بردن توان نقدينگي آنها و نيز تجهيز كتابخانه هاي عمومي به كتاب هاي روز بود. بر اساس همين هدف كميته اي در معاونت فرهنگي وزارت ارشاد وقت شكل گرفت كه تعداد اعضاي آن 9 نفر (از جمله نماينده اي از سوي اتحاديه ناشران و كتابفروشان تهران به عنوان مهمترين و باسابقه ترين نهاد صنفي نشر كشور) بودند. اين افراد هر هفته فهرست كتاب هاي منتشره را از خانه كتاب گرفته و نيز با ارزيابي كتاب ها نسبت به خريد آن اقدام مي كردند. در آيين نامه قيد شده بود كه تنها كتاب هاي چاپ نخست مي توانستند در فهرست خريد كتاب قرار بگيرند. بودجه اي كه به خريد كتاب اختصاص مي يافت در اوايل كار بين سه تا 5 ميليارد را شامل مي شد، اما به دليل عدم تامين اين بودجه در ميانه هاي كار و انجام نشدن تعهدات وزارت ارشاد به ناشراني كه از آنها كتاب خريداري مي شد، اين طرح در دو، سه سال اخير عملاً ماهيت و كاركرد اصلي خود را از دست داده بود.
يكي از مهمترين ويژگي هاي طرح خريد كتاب از ناشران انتشار فهرست خريد ها در هفته نامه كتاب هفته بود. اين فهرست كه در آن نام ناشر، نام كتاب، تعداد كتاب هاي خريداري شده و قيمت آن آمده بود، تصوير شفاف و قابل دفاع از كار كميته خريد در منظر افكار عمومي قرار مي داد و سبب مي شد كه اعتماد شهروندان به رفتارهاي دولت افزايش يابد و ضمن آن كه فرصت اعتراض و بررسي اعتراض هاي ناشران هم همه گاه فراهم بود و كميته خريد بخشي از وقت خود را به پاسخگويي به اين اعتراض ها اختصاص مي داد.
دوم: اقدام اداره كتاب معاونت فرهنگي در احياي دوباره كميته خريد كتاب را بايد ستود، چرا كه اوضاع و احوال اقتصادي نشر بسيار بغرنج، پيچيده و تأثربار شده است. مهمترين ويژگي و وجه افتراق خريد كتاب اين دوره با دوره قبل را بايد در تغيير نقطه هدف اين كميته رديابي كرد. اگر كميته قبلي خريد ها را بر اساس بازار عرضه سامان بندي مي كرد (خريد از ناشران) كميته خريد اين دوره بنا به گفته رئيس اداره كتاب قرار است بر اساس تقاضاي يك كتاب اين امور را سامان بندي كند. مشكلي كه اينجا پيش مي آيد اين است كه تقاضاي واقعي را چگونه بايد تشخيص داد؟ و چگونه مي توان دريافت كه فهرستي كه از سوي نهادهاي ياد شده، ارسال مي شود، همان فهرستي باشد كه مشتريان و متقاضيان كتاب در پي آن هستند؟ و اگر اين گونه باشد و كميته خريد كتاب بخواهد تنها بر اساس تقاضاي بازار (آن هم بازار محدود) خريد هاي خود را سامان بدهد، در برابر تقاضاي هزاران نسخه از برخي كتاب هاي پرفروش چه عكس العملي بروز خواهد داد؟ به نظر مي رسد براي ارزيابي و حتي پيش بيني اين گونه رفتار ها بهترين راه انتشار عمومي آيين نامه تغيير يافته كتاب است كه مي تواند تصويري دقيق تر از نحوه عملكرد اين كميته را در اختيار ناشران و افكار عمومي قرار دهد.
نكته آخري هم مي ماند كه به گفته آقاي حميدزاده (رئيس اداره كتاب) در ديدار با اعضاي اتحاديه ناشران و كتابفروشان تهران بازمي گردد. وي در آن ديدار وعده داد كه فهرست كتاب هاي خريداري شده را به صورت هفتگي در نشريه كتاب هفته انتشار دهد. تحقق چنين وعده اي مي تواند سرآغاز قضاوت و داوري افكار عمومي و ناشران درباره نحوه عملكرد كميته خريد كتاب باشد.

دو سال آخر عنوان يادداشتهاي سر جان كمبل نماينده كمپاني هند شرقي انگليس در ايران در اواخر دوره سلطنت فتحعليشاه قاجار است كه در دو جلد توسط انتشارات دانشگاه تهران به سال 1384 منتشر گرديده است. اين يادداشتها به كوشش دكتر ابراهيم تيموري ديپلمات سابق وزارت امور خارجه و نويسنده كتابها و مقالات تاريخي انتشار يافته و مقدمه مشروح ايشان در جلد اول كتاب، فراز و نشيبهاي روابط سياسي ايران و انگليس را از بدو ماموريت سر جان مالكم تا مقطع درگذشت فتحعليشاه تصوير كرده است. كمبل به طور كلي حدود 9 سال در ايران اقامت داشت، مجموعاً سه سال و هشت ماه عنوان فرستاده و سركنسول انگليس را داشت و اندكي بعد از مرگ فتحعليشاه ايران را ترك كرد، او در يادداشتهاي خود تهران را پايگاه مهم منافع بريتانيا ارزيابي مي كرد.
مقدمه كتاب 226 صفحه كتاب را در برگرفته و بخش معظم ديگري از جلد نخست كتاب، به گزارشهاي سرهنري ويلوك، توضيحات و تعليقات خود دكتر تيموري و موارد مشابه اختصاص يافته است. بنابر اين در جلد نخست بخش اندكي كه حدود يك ششم كتاب را در بر مي گيرد به يادداشتهاي كمبل اختصاص دارد و بقيه آن تعليقات و توضيحات دكتر تيموري است. در جلد دوم هم وضع به همين منوال است، يعني صفحه 611 تا 716 كتاب به يادداشتهاي كمبل اختصاص دارد و بقيه كتاب باز هم تعليقات آقاي دكتر تيموري است. به واقع عملاً بخش معتنابه كتاب توضيحات و تعليقات خود ايشان است تا يادداشتهاي سرجان كمبل؛ ليكن همين توضيحات و تعليقات است كه اهميت كتاب را بيشتر نشان مي دهد؛ گرچه بر برخي تحليلهاي دكتر تيموري هم مي توان مناقشات جدي وارد كرد.
به طور كلي در دويست ساله، اخير روابط ايران و بريتانيا فراز و نشيبهاي فراواني داشته كه تحليل آن جزء لاينفك تاريخ اين مرز و بوم از دوره قاجار به اين سواست. به عبارت بهتر با هر زاويه اي به تاريخ دويست ساله اخير ايران نظر كنيم- حتي تاريخ ايران از دوره صفويه به اين سو- نمي توانيم نسبت به روابط سياسي ايران و انگليس بي تفاوت باشيم. كتابهايي كه در اين زمينه به زبان فارسي وجود دارند، يا فاقد ارزش تاريخي اند و يا اين كه عمدتاً نظريه ترس از انگليس Anglophobia را به جامعه تزريق مي نمايند. به عبارت بهتر در فقدان تعريفي مشخص از مصالح ملي ايران، بحث روابط خارجي يا جنبه ايدئولوژيك يافته و تابعي است از نظرات جناحهاي و احزاب سياسي و يا اينكه به كلي نسبت به آن حالت بي تفاوتي ديده مي شود. به واقع بر هر دانشجوي تاريخ روشن است كه مثلاً تاريخ هشت جلدي محمودمحمود جز اينكه زيركي و دسيسه گري بريتانيا را بنماياند و همه تحولات اين مرز و بوم را به نوعي ناشي از دخالت سرانگشت هاي آنان نشان دهد، چيز ديگري را در بر ندارد، امري كه البته به مذاق انگليسيها چندان هم بد نمي آيد. يا به طور مثال از برخي كتابهاي اسماعيل رائين بايد ياد كرد كه در كنار آثار خان ملك ساساني افسانه قدرقدرتي بريتانيا را در اذهان ساخته و پرداخته است و حتي توده هاي عوام اينگونه تصور مي كنند كه گر بر سر خاشاك يكي پشه بجنبد، جنبيدن آن ناشي از اراده خدشه ناپذير دولتمردان بريتانياست. اين قضاوتهاي سطحي و البته عميقاً هدفدار و سياسي ناشي از دو امر است: ناآگاهي نسبت به زير و بم هاي تحولات اين مرز و بوم و فقدان تلقي مشخصي از ماهيت سياست و مناسبات ديپلماتيك جهان مدرن و يا تلاش براي پنهان نگاه داشتن ابعاد مهمتري از روابط دو كشور. بحث در اين نيست كه فلان كشور براي حفظ منافع خود دست به هيچ اقدام دسيسه كارانه نمي زند، بحث اين است كه اگر كشوري در راستاي منافع خود چنين اقداماتي نكند، آنگاه بايد در سلامت ديپلماسي آن ترديد نمود. هر كشور منافع و مصالحي دارد كه بايد از آن صيانت نمايد، صيانت از منافع ملي وظيفه هر دولتمرد راستين است؛ بنابر اين قابل تصور است كه هر كنشي از طرف مقابل مي تواند واكنش متناسب خاص خود را برانگيزد و اگر چنين چيزي صورت نگيرد، لابد منافع دو كشور بر هم منطبق شده است. اهميت يادداشتهاي روزانه سرجان كمبل در همين است كه نشان مي دهد انگلستان از همان بدو برقراري مناسبات ديپلماتيك با ايران، تعريفي مشخص از موازنه نيروها و منافع ملي خود داشت؛ اين منافع عمدتاً متضمن حفظ هندوستان در برابر تجاوزات نيروي ثالثي بود كه مي توانست فرانسه و يا روسيه باشد. نيز اين كتاب نشان مي دهد كه برخي دولتمردان ايراني يا از سرچمشه كمپاني هند شرقي ارتزاق مي شدند و يا اينكه از مصالح ملي كشور و مناسبات جهاني آگاهي در خور توجهي نداشتند، به همين دليل مثل يك شطرنج باز مبتدي در برابر استاد اين ورزش كيش و مات مي شدند.
تقريباً كليه دولتمردان انگليس در ايران، بعد از خاتمه مأموريت خويش خاطرات خود را به رشته تحرير در آورده اند، اين روش از دوره سرجان مالكم به بعد هميشه وجود داشته كه آخرين نمونه آن خاطرات سر آنتوني پارسونز با عنوان غرور و سقوط است. برخي از اين ديپلماتها تاريخ ايران نوشته اند، مثل سرجان مالكم و اكثريت قريب به اتفاقشان خاطرات و مشاهدات و يا يادداشتهاي روزانه خويش را تحرير نموده اند. هم تاريخ نويسي ديپلماتهاي بريتانيا و هم خاطره نويسي و يادداشتهاي روزانه آنان، از سر تفنن نبوده، بلكه الزامي سياسي و يا منفعتي از منافع كشورشان سرلوحه اين قبيل نوشتن ها بوده است. برخي از يادداشتها براي استفاده اطلاعاتي به ادارات ذي ربط در لندن و دهلي و بمبئي و سيملا و كلكته ارسال مي شدند، و تاريخ نگاريها هم البته صرف انباشتن ذهن از وقايع اتفاقيه نبوده و هميشه منافع بريتانيا سرلوحه هر گونه نگارشي واقع مي شده است.
در كتاب دو سال آخر، اين رويه به خوبي قابل مشاهده است، به ويژه با توضيحات مستوفاي دكتر تيموري، محقق و يا خواننده اين اثر به اهميت تاريخ معاصر ايران و نقش بريتانيا در سمت و سوي حوادث به خوبي وقوف مي يابد. اهميت مأموريت سر جان كمبل اين است كه وي در به قدرت رسيدن محمد شاه قاجار به تاج و تخت سلطنت نقش بسيار مهمي ايفا كرد. او هزينه هاي لازم براي حركت محمدشاه از دارالسلطنه تبريز به دارالخلافه تهران را مهيا نمود. در رفتن محمدشاه به تهران و سركوب رقباي تاج و تخت، افسران انگليسي او را همراهي مي كردند. اين نكته وقتي اهميت خود را بيشتر نشان مي دهد كه در يابيم محمدشاه چهره برجسته اي مثل ميرزا ابوالقاسم قائم مقام را خفه ساخت و در اين زمينه جان كمبل در انجام دسايس عليه اين صدراعظم بسيار فعال بود. بالاتر اينكه حكومت محمدشاه را برخي مورخين مثل هما  ناطق در كتاب ايران در راهيابي فرهنگي حكومت درويشان خوانده اند و اين درويشان بعضاً بر اساس گزارشهاي برخي سفرنامه نويسان فرنگي مثل ارنست اورسل، عوامل كمپاني هند شرقي بوده اند. پس كمبل در دو حادثه تاريخي مشاركت داشت: دست داشتن غير مستقيم او در قتل صدراعظم اصلاح طلب ايران يعني ميرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهاني و سركوب مخالفين داخلي محمدشاه قاجار و رقباي او در نيل به تاج و تخت. اين حوادث وقتي اهميت خود را بيشتر نشان مي دهد كه دريابيم كمبل به واقع نه فرستاده انگلستان از لندن، بلكه فرستاده كمپاني هند شرقي به ايران بود. اين نكته اگرچه شايد بي اهميت بنمايد، اما كليد راه يابي به هزارتوي روابط ايران و انگلستان در دويست ساله اخير به شمار مي آيد. متاسفانه در باره اهميت كمپاني هند شرقي بريتانيا و نقش آن در سمت و سوي تحولات ايران كمتر اثر چشمگيري به زبان فارسي چاپ شده است. به استثناي اثر منحصر به فرد عبدالله شبهازي محقق تاريخ معاصر كشورمان در كتاب دايره المعارف گونه زرسالاران يهودي و پارسي، استعمار بريتانيا و ايران كه در ارتباط با اهميت كمپاني هند شرقي در مناسبات همه جانبه ايران و بريتانيا تحقيقات و نظريات ارزنده اي ابراز داشته، در ساير آثار تاريخي جايگاه و پايگاه اين به ظاهر شركت تجاري ناشناخته مانده است. شهبازي به درستي توضيح داده است مناسبات سياسي و اطلاعاتي ايران در كنار افغانستان، در هند مورد بررسي قرار مي گرفته و به واقع بدون شناخت ماهيت كمپاني هند شرقي، راه بر تحليل تحولات ايران و حوادث منجر به زد و بندهاي سياسي عديده ناممكن است. سر دنيس رايت سفير اسبق انگلستان در ايران، در دو كتاب خود به نام انگليسي ها در ميان ايرانيان و ايرانيان در ميان انگليسي ها به طور مختصر به موضوع اشاره كرده، اما شهبازي پيوندهاي عديده دو كشور هند و ايران را از منظر منافع بريتانيا به خوبي تحليل نموده است. كتاب دو سال آخر هم از اين حيث واجد اهميت است كه شاهدي است بر اين مدعا، به عبارت بهتر اين كتاب نشان مي دهد يك كميته سري در كلكته كه آن زمان بنگاله خوانده مي شد، امور مربوط به ايران را كنترل مي كرد. كليه ديپلماتهاي انگليسي مقيم ايران، گزارشهاي خود را به اين كميته ارسال مي نمودند، بنابر اين لازم است تحقيق مفصلي در مورد اين كميته و نقش و جايگاه آن در تحولات دوره قاجار انجام گيرد. بالاتر اينكه در اين كتاب مي خوانيم هزينه هاي نمايندگي انگلستان در ايران، بيشتر توسط كمپاني هند شرقي انگليس در هند پرداخت مي شد، جائي كه بعد از شورش مسلمانان هند به سال 1857 عنوان حكومت هند انگليس يافت. اين امر پرده از جناح بنديهاي حاكم در بريتانيا هم برمي دارد و بالاتر اينكه اختلافات داخلي بين رجال انگليس در ارتباط با حوادث مشروطه ايران و نيز كودتاي رضاخان را تبيين و تفسير مي نمايد و راز آن اختلافات را بر ملا مي سازد.
به واقع محور تكاپوهاي ديپلماتيك انگلستان در ايران را مي توان به بحث حفظ هندوستان مرتبط دانست، موضوعي كه گرچه توسط محققيني مثل خانم رز گريوز در خود انگلستان موضوع مطالعات دامنه داري بوده، اما در ايران و البته به طريق اولي در دانشگاههاي ايران موضوعي است ناشناخته. در حالي كه سطح معلومات دانشگاهي ايران در مورد تاريخ معاصر كشورمان از كتاب تاريخ اجتماعي ايران در دوره قاجار به قلم علي اصغر شميم فراتر نمي رود- كتابي كه بيش از چهل و پنج سال پيش نوشته شده و هنوز كتاب درسي دانشگاههاي ايران است- سطح تحقيقات مربوط به دوره قاجار به نحو شگفت انگيزي در دانشگاههاي مختلف اروپا ، آمريكا و كانادا گسترش يافته و كنفرانسهاي عديده قاجار شناسي برگزار مي شود، زيرا فهم تحولات دوره قاجار كليد درك تحولات مشروطه به بعد است. نكته بسيار پر اهميت اين است كه نخستين فرستاده رسمي انگستان به دربار ايران از سوي كمپاني هند شرقي اعزام شد و نه لندن. علت اعزام نخستين فرستاده هم تهديدي بود كه از سوي زمان شاه دراني عليه منافع كمپاني در هند جريان داشت. بنابر اين كتاب دو سال آخر به خواننده مي آموزد در تحليل مناسبات تهران- لندن در دوره قاجار و دوره معاصر، بايد نقش هند و كانونهاي ذي نفوذ آن را –كه شهبازي در كتاب زرسالاران موضوع تحقيق خود قرار داده – بايد به دقت كاويد. آيا اعزام سفراي انگلستان به ايران، حال از سوي كمپاني هند شرقي يا لندن، فقط به مسائل ديپلماتيك مربوط مي شد؟ واقعيات خلاف اين را نشان مي دهد. حقيقت اين است كه انگليسي ها در راستاي تحكيم نفوذ خود در ايران، استراتژي نفوذ را با مهارت زايدالوصفي اعمال مي داشتند. هدف اصلي البته نفوذ در دربار بود، نه از آن حيث كه دربار ايران في نفسه واجد قدرتي بود، بلكه از اين نظر كه به هر حال تصميمات كلان كشور در دربار اتخاذ مي شد و بريتانيا نيازمند بود بين نخبگان كشور پايگاهي به دست آورد. با اين وصف همه فرستاده هاي بريتانيا بدون استثناء تلاش مي كردند بين قشر نخبگان ايران متحداني صميمي  براي خود دست و پا كنند، كساني كه هم اطلاعات لازم را داشتند و هم احتمال صعود آنان به قدرت دور از انتظار نبود. اين مهم تصميمي  فردي نبود، بلكه همانطور كه در كتاب دو سال آخر مي خوانيم، دستورالعملي واضح از سوي مقامات ديپلماتيك لندن به شمار مي آمد.
به طور كلي كتاب دو سال آخر با مقدمه و تعليقات دكتر ابراهيم تيموري كتابي است جالب توجه، اما بايد اين كتاب و مطالب آن را در كنار داده هاي تاريخي ديگر و منابع گوناگون مربوط به اين مقطع تاريخي مورد ارزيابي قرار داد. در مطالعه اسناد و روايات تاريخي بايد هوشمندانه عمل كرد، زيرا برخي از اسناد به گونه اي چيده مي شوند كه ناخودآگاه خواننده را به مسير دلخواه تنظيم كنندگان اصلي اسناد هدايت مي كنند. خواننده بايد ابتدا به طور مثال تصويري واقعي از عباس ميرزا، يا قائم مقام و از سويي اشخاصي مثل ميرزا ابوالحسن خان داشته باشد تا بتواند در صحت و سقم مضامين برخي اسناد قضاوت كند، براي اين منظور لازم است توضيحات تكميلي فراواني به اين كتاب افزود. ديگر اينكه بايد ربط و تعلق برخي روابط ديپلماتيك را با حوادث ديگر كشور در نظر داشت تا تحولات تاريخي به شكل واقعي خود نمايان شوند. ديگر اينكه كتاب يادشده تصويري نسبتاً جامع از فراز و نشيب هاي روابط ديپلماتيك ايران و انگلستان ارائه مي كند و برهه اي بسيار مهم از تاريخ اين مرز و بوم را كه اطلاعات در خور توجهي از آن در دسترس نيست، به خواننده مي نماياند. نكته مهمتر، دريافت اجمالي از سياست بريتانيا در ايران و تبيين اهداف اصلي مأموريت هاي ديپلماتيك نمايندگان سياسي آن كشور است. از آن بالاتر خواننده به نقش و اهميت كمپاني هندشرقي در تنظيم روابط ايران و بريتانيا آگاه مي شود و تحولات دوره ناصري و مظفري تا وقوع جنبش مشروطه و از آن بالاتر كودتاي رضاخان براي او معنايي خاص مي يابد.

سازمان اسناد و كتابخانه ملي در اقدامي مناسب، برخي از نشريات ناياب و كمياب دوره هاي مختلف تاريخ معاصر را در شمارگان هاي بسيار محدود منتشر كرد. آن چنان كه در برخي از خبرها آمده بود، شمارگان برخي از اين نشريات به عدد 30 هم نمي رسد.
اين كار سازمان اسناد و كتابخانه ملي جداي از احيا و بازشناسي برخي از متون مهم روزنامه نگاري كشور، يك حسن بزرگ دارد كه متاسفانه در انتشار اين گونه آثار از سوي برخي از نهادهاي مشابه كمتر نشاني از آن ديده مي شود.
همه ما مي دانيم كه بازار تقاضا براي اين گونه آثار بسيار محدود است و نمي توان انتظار داشت اين آثار همانند كتاب هاي معمولي در شمارگان هاي 1000 و 3000 هزار نشر يابد و به فروش برسد. ضمن آن كه استفاده از اين آثار هم محدود به برخي از محققان است و عمده مصرف اين آثار در كتابخانه اي تخصصي و يا كتابخانه هاي بزرگ عمومي است. پس انتشار اين آثار در شمارگان هاي بالا دور ريختن پول است، چرا كه مردم عادي اصولاً به خريد اين گونه آثار كمتر اقبالي نشان مي دهند. پس از اين بابت بايد به دست اندركاران كتابخانه ملي دست مريزاد گفت كه با يك تير دو نشان زده اند، هم صرفه جويي در هزينه هاي كاغذ و چاپ كرده اند و هم اين كه برخي نسخه هاي ناياب و كمياب تاريخ مطبوعات را احياء و بازچاپ كرده اند.
سازمان اسناد و كتابخانه ملي به تازگي كتاب سه جلدي فرهنگ اصطلاحات تخصصي را نيز انتشار داده است. اين كتاب در سه جلد و نزديك به 3 هزار صفحه منتشر شده است و ويرايش تازه آن كه زير نظر جناب فريبرز خسروي روزآمد شده است، حاصل كار جمعي از چهره هاي نامي اين حوزه است. اما ايرادي كه بر اين كتاب مي توان وارد دانست به كتاب آرايي كار بازمي گردد كه متاسفانه نشان مي دهد كمتر انرژي و تواني براي اين بخش كار صرف شده باشد. اگر دوستان كتابخانه ملي اين بخش كار را به ناشري خصوصي كه در حوزه فرهنگ نگاري صاحب اعتبار و منزلتي است، مي سپردند، شايد اين كتاب سه جلدي را مي توانستيم در يك جلد رؤيت كنيم، بدون آن كه اطلاعاتي از آن حذف شده باشد. اين گونه هم در هزينه كاغذ و چاپ اين اثر كاربردي صرفه جويي مي شد و هم اين كه كتاب در هياتي مختصرتر انتشار مي يافت و در گوشه قفسه هاي محققان كه اين روزها كمتر فضاي بازي را مي توان ديد، فضاي كمتري را به خود اختصاص مي داد و از همه مهمتر قيمت آن هم به 33 هزار تومان نمي رسيد. به ياد داشته باشيم كتاب آرايي خود هنر و فني است كه با استفاده از آن مي توان به برخي از اين مزايايي كه برشمردم، دست يافت.