دكتر سيد مصطفي محقق داماد
بايد اذعان كرد كه طرح بحث حقوق بشر از ديدگاه علي(ع) شايد بهترين شيوه در دستيابي به اين حوزه حقوق است، زيرا علي(ع) به اعتراف همگان بهترين شخص آگاه به اسلام بعد از پيغمبر است، از طرفي وي مدتي اگرچه كوتاه به عنوان حاكم جامعه اسلامي زمامداري دولت اسلامي را عهده دار بوده و بيش از ساير دوره ها زمامداري آن حضرت با تنوع نژادها، زبانها، رنگ ها، اديان، و سرزمين هاي مختلف روبه رو شده است. از طرف ديگر گروه هاي سياسي و عقيدتي و كلامي نيز درحوزه حكومتي دولت اسلامي مطرح است. قبل از شيوه حكومتي علي(ع) تاريخ اسلام تجربه هاي تلخ و شيرين ديگر هم داشته است. همه اينها باعث مي شود كه درك مطالب و مباحث حقوق بشر از ديدگاه علي(ع) بسيار مهم و ملموس باشد.البته تحليل حقوقي بيانات و كردار آن حضرت بسيار مشكل است. زيرا آن امام نه يك حقوقدان صرف و نه يك معلم اخلاق و عرفان تنها و نه يك مربي تربيت صرف است، بلكه او عالم به وحي و عالم غيرمادي، انسان شناسي به تمام معني، مفسر قرآن، بيان كننده نظام حقوقي اسلامي، حاكم و فرمانروا و داراي دهها صفات و عناوين ديگر است. و همين امور است كه كار تحليل را مشكل مي سازد و تفكيك قواعد را دشوار. با اين حال اين مقاله نگاهي حقوقي پيرامون حقوق بشر از ديدگاه آن حضرت است.
مباني حقوق بشر
الف - اصل كرامت انساني
مهمترين اصل و پايه حقوق بشر، كرامت انساني است. قرآن كريم با عبارت لَقَد كرَّمنَا بَنِي آدَمَ همانا فرزندان آدم را كرامت بخشيديم. (اسرأ/ 70) به اين حقيقت اشاره مي كند. علي(ع) در خطبه اي با شرح خلقت آدم(ع) مي فرمايد: پس، از فرشتگان خواست تا آنچه در عهده دارند ادا كنند و عهدي را كه پذيرفته اند وفا كنند. سجده او را از بُن دندان بپذيرند، خود را خوار و او را بزرگ گيرند؛ و فرمودند: آدم را سجده كنيد اي فرشتگان! فرشتگان به سجده افتادند جز شيطان كه ديده معرفتش از رشك تيره شده و بدبختي بر او چيره، خلقت آتش را ارجمند شمرد و بزرگ مقدار و آفريده از خاك را پست و خوار .
منشأ اين كرامت همان دميدن روح خدايي در آدم است. علي(ع) در همين خطبه طي شرح مراحل خلقت انسان بدان اشاره كرده فرمود: پس از دم خود در آن دميد تا به صورت انساني گرديد، خداوند ذهنها، كه آن ذهنها را به كار گيرد، و انديشه اي كه تصرف او را بپذيرد.
اين كرامت نظري پايه بزرگواري هاي عملي قرار مي گيرد و اصول حقوقي و اخلاقي بسياري بر اساس آن تنظيم مي گردد. بر اساس اصل كرامت است، كه اصل آزادي و عدم بردگي انسان اعلام شده است. نمونه آن ماده 4 اعلاميه جهاني حقوق بشر است كه بيان مي دارد: هيچ كس را نمي توان به بندگي گرفت. بندگي و سوداگري بنده در هر شكل كه باشد ممنوع است . علي(ع) در يك بيان زيبا مي فرمايد: اي مردم آدم نه عبد و نه كنيز زايد، و مردم همه آزادند . در روايت ديگري از علي(ع) نقل شده است كه فرمود: مردم همه آزادند مگر كسي كه عليه خود به عبد بودن اقرار كند .
در حكمراني نيز علي(ع) به اصل كرامت توجه داشته و كارگزاران خود را به رعايت آن تذكر داده است. مثلاً در فرمان حكومتي خويش به مالك اشتر مي فرمايد: و مهرباني بر رعيت و دوستي ورزيدن با آنان و مهرباني كردن با همگان را براي دل خود پوششي گردان، و مباش همچون جانوري شكاري كه خوردنشان را غنيمت شماري! چه رعيت دو دسته اند: دسته اي برادر ديني تواند، و دسته ديگر در آفرينش با تو همانند. گناهي از ايشان سر مي زند، يا علتهايي بر آنان عارض مي شود، يا خواسته و ناخواسته خطايي بر دستشان مي رود، به خطاشان منگر، و از گناهشان درگذر .هر چند اين سخن در ظاهر يك دستور اخلاقي است، اما مي تواند مبناي حقوقي در مناسبات سياسي مردم و دولت قرار گيرد. توجه به كرامت انسان فقط در قالب قواعد خشك حقوقي جلوه گر نيست، بلكه علي(ع) با اعمال و رفتار خود مردم را به آن توجه داده و دست به فرهنگ سازي مي زند.
علي(ع) اجازه نمي دهد كه به بزرگواري انسان لطمه وارد شود هر چند در برابر حاكمي چون علي(ع) باشد. افزون آن كه علي(ع) نه تنها رعايت كرامت انسان را در حال حياتش لازم مي ديد بلكه سفارش مي نمود تا بعد از مرگ انسان نيز احترامش بايد حفظ شود.
ب - اصل خداجو بودن انسان
انسان اصالتاً خدا را مي طلبد، زيرا او را با چشم دل، نه با چشم صورت مي بيند. اين خداخواهي ناآگاهانه نيست، همانگونه كه جبري نيز نمي باشد. نبايد چنين پنداشت كه انسان گمشده اي ناآشنا دارد و در پي آن است. بلكه خدايي را مي طلبد كه بدو آشنايي دارد و شيفته اش گشته است. و از طرف ديگر خداوند هم به بنده اش توجه دارد و او را مورد رحمت خويش قرار مي دهد. علي(ع) به اين ارتباط دو سويه انسان و خدا اشاره مي كند و مي فرمايد: خدايا! تو به دوستانت از همه بي پژمان تري، و براي آنان كه به تو توكل كنند از هر كسي كاردان تر، بر نهاني هاشان بينايي و به درونهايشان آگاه و بر مقدار بينش آنان دانا. رازهاشان نزد تو آشكار است و دلهاشان در حسرت ديدار تو داغدار. اگر غربتشان به وحشت دراندازد، ياد تو آنان را آرام سازد.
ذِ علِب يماني از حضرتش سؤ ال كرد آيا پروردگار خود را مي بيني؟ در جواب فرمود: آيا چيزي را كه نبينم مي پرستم؟ گفت: چگونه او را مي بيني؟ فرمود: ديده ها او را آشكارا نتواند ديد، اما دلهاي با ايمان بدو خواهد رسيد. به همه چيز نزديك است نه بدان پيوسته، و از آنها دور است نه جدا و گسسته.
در قسمتي از همين كلام مي فرمايد: تَعنُو الوجوه لعظمته و تَجِبُ القلوبُ مِن مَخافَتِه سرها برابر بزرگي او فرو افتاده و خوار است و دلها از بيم او بي قرار است. اين اشتياق دل بسوي خدا در بيان ديگري از آن حضرت بيان شده است. و تَوَلَّهتِ القلوبُ اليه لِتَجري في كيفية صفاته و دلها خود را در راه شناخت صفات او سرگشته و شيدا گرداند.
ج - اصل جاودانه بودن انسان
از منابع مهم حقوق بشر در اسلام اين است كه انسان هرگز به نابودي و نيستي منتهي نمي شود. علي(ع) در وصيت به امام حسن(ع) به همين اصل اشاره فرمود، مي گويد: بدان تو براي آن جهان آفريده شده اي نه براي اين جهان، و براي نيستي نه براي زندگي جاودان، و براي مردن نه زنده بودن، و بدان! تو در منزلي هستي كه از آن رخت خواهي بست، و خانه اي كه بيش از روزي چند در آن نتواني نشست و در راهي هستي كه پايانش آخرت است .
در همين وصيت نامه، امام علي(ع) به داستان كساني اشاره مي كند كه پي به اين حقيقت بردند و آنان را چون مسافراني توصيف مي كند كه در منزلي ناسازوار از آب و آباداني به كنار مسكن گزيده و آهنگ جايي كنند كه پرنعمت و دلخواه و گوشه اي پرآب و گياه است؛ پس رنج راه را بر خود هموار كنند و بر جدايي از دوست و سختي سفر و ناگواري خوراك، دل نهند كه به خانه فراخ خود رسند و در منزل آسايش خويش بيارمند.
در ترسيم حقوق بشر بايد به اين اصل ركين توجه شود و هر حقوقي براي بشر بايد در راستاي سعادت ابدي وي باشد. در ادامه اين نوشتار سه حق مهم را مورد بررسي قرار مي دهيم.
رئوس حقوق بشر
۱ - حق حيات
اصلي ترين حق هر انسان كه پايه حقوق ديگر محسوب مي شود، حق حيات است. به وضوح پيداست كه حق حيات از جمله حقوق عمومي است و بيشتر در برابر قدرت دولت ها مورد استناد قرار مي گيرد، هر چند در روابط خصوصي نيز قابل اجراست؛ يعني هر كس بايد به حيات ديگران احترام بگذارد.
علي(ع) در بيانات خويش نه تنها به اين حق مهم اهميت مي دهد بلكه در مكتب تربيتي خويش افراد را در جهت رعايت آن تربيت مي كند. علاوه بر اينها ايشان در ترسيم نظام حقوقي اسلام ، قواعد و احكام مبتني بر آن را بيان كرده است. ايشان در زمامداري خود بر رعايت آن تأكيد و هنگام قضاوت در به كارگرفتن آن نهايت دقت را مي نمايد. نكته ديگر اينكه علي(ع) با ژرف نگري هر چه تمام تر، آثار وضعي و اجتماعي عدم توجه به حق حيات افراد را برمي شمارد.
اهميت اين حق به اندازه اي است كه خود مي فرمايد: از رسول خدا(ص) دو كتاب به ارث برده ام؛ كتاب خدا و كتابي در كنار شمشيرم. پرسيدند: اي اميرالمؤ منين كتاب در كنار شمشيرت چيست؟ فرمود: هر كس غير قاتل را بكشد و يا غير ضاربش را بزند، لعنت خدا بر او باد .
علي(ع) با اين بيان، كاربرد شمشير را در جايي مجاز مي داند كه منجر به قتل بي گناهي نگردد و همين است كه اميرالمؤ منين(ع) در فرمان مشهور خويش به مالك اشتر(ره) مي فرمايد: و بپرهيز از خون ها و ريختن آن به ناروا كه چيزي چون ريختن خون به ناحق - آدمي - را به كيفر نرساند و گناه را بزرگ نگرداند و نعمت را نَبَرد و رشته عمر را نَبُرد .
حضرت علي(ع) صرفاً به بيان حرمت نپرداخته است بلكه آثار وضعي - اجتماعي آن را به مالك اشتر گوشزد كرده است . در ادامه همين سخن ، آن حضرت به كيفر روز قيامت اشاره كرده مي فرمايد: و خداوند سبحان روز رستاخيز نخستين داوري كه ميان بندگان كند، در خون هايي باشد كه از يكديگر ريخته اند .
علي(ع) در حوزه نظام حقوقي اسلام جهت رعايت حق حيات ، قواعد متعددي را بيان فرموده يا در قضاوت هاي خويش به كار بسته است. از جمله اين قواعد و احكام مي توان به موارد زير اشاره كرد:
لزوم قصاص مولايي كه عبد خود را امر به كشتن ديگري كرده است. در مورد معاونت در قتل و در صورتي كه معاون، شخصي را نگه دارد و ديگري او را بكشد، حكم به قصاص مباشر و حبس ابد معاون داد. مجنوني كه مرتكب قتل شده بود، قتل وي را خطايي اعلان كرد. حكم قصاص را ميان پيروان ساير اديان نافذ دانست. ديه كسي را كه در ازدحام جمعيت در روز جمعه كشته شده بود به عهده بيت المال قرار داد. مسئوليت قتل ناشي از خطاي قُضات را به عهده بيت المال دانست. همچنين مسئوليت ديه كسي كه در صحرا كشته شده يافت شود به عهده بيت المال خواهد بود. و مانند اينگونه احكام و قضاوت ها كه همه ، حكايت از آن دارد كه قواعد حقوقي بر اساس احترام به حق حيات تنظيم شده است.
جالب است بدانيد كه حتي در آموزه هاي اديان به موجب برخي برداشت ها نيز قضيه از اين قرار است . انسان به هيچ وجه صرفاً از آن نظر كه انسان است، حق حيات ندارد، بلكه انسان ها به دو دسته تقسيم مي شوند؛ انسان هاي مؤ من و انسان هاي غيرمؤ من. دسته اول، جانشان از حمايت برخوردار است و دسته دوم به هيچ وجه حق زندگي بر كره خاك ندارند. مفسران تورات مي گويند كه در كتاب مزبور، خداوند يهوديان را قوم برتر دانسته و آنان اشرف انسان ها بلكه اشرف موجوداتند. آنان را به غلبه بر ديگران توصيه نموده است؛ غلبه بي رحمانه اي كه در هنگام پيروزي دمار از روزگار مردم مغلوب درآورند، همه آنان را بكشند و جانداري از آنان باقي نگذارند، خانه همه را ويران كنند و گياهانشان را بسوزانند.
در قرآن آمده است: و لا تقتلوا النفس التي حرم الله اِ لا بالحق (نكشيد انسان ها را كه جان آنان مورد احترام خداوند است، مگر به حق باشد-اسرأ 33) و در آيات ديگر كشتن به حق احصأ گرديده؛ از جمله آيه 32 سوره مائده كه در سطور قبل مورد استناد قرار گرفت . به موجب آيه مزبور فقط دو مورد اعدام مجاز و مشروع و كشتن به حق دانسته شده و مابقي انسان ها داراي حق حيات معرفي شده اند؛ مورد اول آنجا كه كسي را كشته يعني حيات محترم ديگري را سلب و حق وي را تضييع نموده و از اين رهگذر دوام زندگي او منوط به جلب رضايت كسي است كه حق وي مورد تعد ي قرار گرفته است و مورد دوم، اعدام كسي كه اقدام عليه امنيت اجتماعي نموده و نظم عمومي را بر هم زده است [فساد في الارض].
به نظر ما در تعليمات اسلامي هر انساني كه مشمول دو مورد استثناي فوق نشود، داراي حق زندگي است و هيچ كس حق ندارد به حيات او تجاوز كند و مؤ من و غيرمؤ من در اين امر مساوي اند و غيرمؤ من مادام كه مصداق يكي از دو عنوان مذكور نشود، صرفاً به خاطر عدم ايمان ، محكوم به مرگ نمي باشد.
جهاد في سبيل الله به معناي كشتن انسان براي ايمان آوردن نيست؛ به معناي نهايت سعي و كوشش در راه خدا و گسترش دين او از طريق تبليغ و تفهيم است. و در اين راه ، تنها كشتن آن دسته افراد مجاز است كه مانع رسيدن دعوت حق به انسان ها گردند و با داعيان حق به جنگ و جدال برخيزند و آنان را به قتل رسانند و يا به فتنه انگيزي دست يازند.
موضوع مرتد به معناي كسي كه پس از ورود در دين و اعلان همبستگي ايماني با جامعه مؤ منين بر آنها پشت مي كند و از رهگذر نفي نظري همراه با نفي عملي موجب ايجاد فتور و سستي در جامعه به هم پيوسته و يكپارچه مؤ منين مي شود نيز مي تواند از مصاديق فتنه و فساد تلقي گردد.
۲. حق آزادي
پيرامون تعريف و ماهيت آزادي، اختلاف بسيار است اما در يك بيان اجمالي مي توان گفت آزادي در تعبير حقوقي آن عبارت است از نوعي استقلال و خودساماني در زمينه هاي مختلف زندگي كه از لحاظ رشد شخصيت انسان ضروري بوده و در چهارچوب مقررات و ممنوعيت هاي الهي و عقلايي است.در اينجا به طور اجمال به زمينه سازي فضاي آزاد اشاره مي كنيم و سپس به مواردي از توجهات خاص حضرت به آزادي خواهيم پرداخت.
الف: سعه صدر حاكمان
علي(ع) در يك بيان كوتاه اما پرمعنا ابزار رياست را سعه صدر معرفي مي كند. سعه صدر هنگامي خود را به خوبي نشان مي دهد كه فرد با داشتن قدرت و توان بر مجازات، اقدام به عفو نمايد. ريشه بسياري از نابردباري ها و عدم سعه صدر حاكمان، كبر و خودبزرگ بيني است. امام(ع) در خطبه مشهور قاصعه به شدت با آن برخورد كرده ، مي فرمايد: اگر خداوند رخصت كبرورزيدن را به يكي از بندگانش مي داد، به يقين چنين منتي را بر پيامبران گزيده و دوستانش مي نهاد، لكن خداي سبحان بزرگ منشي را بر آنان ناپسند ديد و فروتني شان را پسنديد . علي(ع) به خوبي پي به معضل حاكمان برده و در اين راستا به شدت مالك اشتر را از كبر برحذر داشته، مي فرمايد: بپرهيز كه در بزرگي فروختن، خدا را هم نبرد خواني و عظمت خود را همانند او داني .
حتي اين مقدار كافي نيست ؛ بايد قدم را از اين فراتر گذاشت و حاكمان در منش خود بايد به گونه اي رفتار كنند كه مردم احتمال فخردوستي آنان را هم ندهند. اميرالمومنين در خطبه اي فرمود: در ديده مردم پارسا، زشت ترين خوي واليان اين است كه مردم ، آنان را دوستدار بزرگ منشي شمارند و كارهاشان را به حساب كبر و خودخواهي بگذارند .
ب: ترغيب مردم به آزادانديشي
روش ديگر زمينه سازي در استفاده از آزادي، نهي مردم از تبعيت بي چون و چراي متكبران است. امام علي(ع) در خطبه قاصعه در يك هشدار شديد مي فرمايد: هان بترسيد! بترسيد! از پيروي مهتران و بزرگانتان كه به گوهر خود نازيدند و نژاد خويش را برتر ديدند . در برابر اين سخن، مردم را دعوت به مشاركت و مشورت كرده مي فرمايد: پس با من چنان كه با سركشان گويند سخن مگوييد و چونان كه با تيزخويان كنند، از من كناره مجوييد و با ظاهرآرايي آميزش مداريد . سپس مي فرمايد: و شنيدن سخن حق را بر من سنگين مپنداريد و نخواهم مرا بزرگ انگاريد چه آن كس كه شنيدن سخن حق بر او گران افتد و نمودن عدالت بر وي دشوار بود، كار به حقِ و عدالت كردن بر او دشوارتر است. پس از گفتن حق يا راي زدن در عدالت باز مايستيد كه من نه برتر از اينم كه خطا كنم و نه در كار خويش از خطا ايمنم، مگر كه خدا مرا در كار نفس كفايت كند كه او از من بر آن تواناتر است .
۳. مساوات
واژه عدل در فرهنگ اسلامي، كلمه اي پر معناست كه مي تواند معناي مساوات را در شكل معقول آن، پوشش دهد. بدين خاطر در بيانات علي(ع) به فراواني به كاربرد كلمه عدل برمي خوريم و نقش آن را در نظام حقوقي و اجرايي به روشني مشاهده مي كنيم. علي(ع) در سخنان گوناگون، عدل را به اقوي اساس، ميزان سبحانه الذي وضعه في الخلق، قوام الرعيه، جمال الولاه، فضيله السلطان، جنه الدول، تصلح به الرعيه، نظام الامره ياد مي كند. با اين حال در بسياري موارد مساوات نيز مصداقي از عدل است كه در اينجا فقط به همين قسمت اكتفا خواهيم كرد. اين نكته را بايد خاطرنشان كرد كه علي(ع) در فرمانروايي به مساوات به منزله يك اصل مي نگريست. اگر به فرمان حكومتي آن حضرت به مالك اشتر نگاه گذرايي داشته باشيم ، درمي يابيم همه دستوراتي كه اميرالمؤ منين(ع) در اين فرمان مقرر فرموده ، مربوط به همه انسان هايي است كه در جامعه اسلامي زندگي مي كنند و هيچ گونه تفاوتي در مليت، نژاد، رنگ، صنف و غيره وذلك ميان مردم آن جامعه ملاحظه نشده است. اين تساوي ، در سي جمله از جملات فرمان مشاهده مي شود.
متن كامل را در همشهري آنلاين بخوانيد.
www.hamshahrionline.ir
