گرسنگي در جهان آن هم در قرني كه به لحاظ رونق و رفاه بي سابقه است، يكي از بدترين و زشت ترين اتفاقات است.
اما بدتر اين است كه ما اين معضل را پذيرفته و اغلب معتقديم كار چنداني نمي توان براي از بين بردن آن انجام داد.
يكي از افرادي كه اين باور را نداشته و كارهاي برجسته و درخشاني در كاهش فقر انجام داده، محمد يونس- اقتصاددان بنگلادشي و برنده جايزه نوبل صلح در سال 2006- است كه تجربه موفق آن در اين نوشتار مورد توجه قرارگرفته است.
سيد حسين امامي
محمد يونس در سال 1940 در روستاي باسوا ي بنگلادش به دنيا آمد و دوران طفوليت خود را در همانجا سپري كرد. وي براي طي دوران تحصيلات ابتدايي و دبيرستان به روستاي چيتاكونگ رفت و از همان جا بود كه در دانشگاه داكا پذيرفته شد و چندي بعد نيز به سمت استادي اقتصاد همان دانشگاه رسيد. او توانايي خود در زمينه تجارت و اقتصاد را با تأسيس شركت خودكفايي همزمان با تحصيل در دانشگاه داكا نشان داد. محمد يونس همچنين موفق به دريافت بورس تحصيلي از دانشگاه فندربيلت ايالت تنسي ايالات متحده شد و مدرك دكتراي اقتصاد را از اين دانشگاه دريافت كرد.
اگرچه وي از خانواده اي مرفه بوده، اما درك ملموسي از فقر و قحطي دارد. او در طول زندگي خود بارها و از نزديك شاهد بوده است كه قحطي و گرسنگي چگونه جان هزاران تن از افراد بي بضاعت را در شهرها و روستاهاي بنگلادش گرفته است.
وي معتقد است فقر مردم از تنبلي يا حماقتشان نيست، بلكه به خاطر نداشتن يك حامي مالي هر چند كوچك است، فقر يك مشكل ساختاري است نه شخصي.
محمد يونس در سال 1974 براي مبارزه با فقر بانك گرامين را تأسيس كرد. ايده تأسيس اين بانك وقتي به سراغ او آمد كه بنگلادش با قحطي و گرسنگي دست به گريبان بود. وي در آن زمان به اين نتيجه رسيده بود كه مي توان با اعطاي وام هاي كوچك، كارهاي بزرگي انجام داد كه از عهده وام هاي بزرگ برنمي آيد. در سال 1976، دانشجويان او در دانشگاه چيتاكونگ و در جريان تحقيقات ميداني خود با زني مصاحبه كردند كه با چوب بامبو صندلي مي ساخت، نتيجه بررسي ها نشان مي داد كه اگر به اين زن وام اندكي براي خريد چوب بامبو داده شود قادر به ساخت هفته اي 10 صندلي است كه سود اندكي دارد، اما در بهبود وضعيت زندگي او مؤثر است. پروفسور يونس براين اساس نتيجه گرفت حتي ميزان وام اندك متناسب با نياز او مي تواند نقش مهم و مؤثري در زندگي او و خانواده اش داشته باشد. وي نخستين وام را در سال 1976 پرداخت كرد. او 27 دلار از پولي را كه داشت به 42 نفر از روستاييان زنجير ساز منطقه چويرا كه در نزديكي دانشگاه بود قرض داد تا با اين مبلغ كم قادر به ادامه كار بوده و اندكي خود را از نكبت فقر خلاص كنند. بنابر اين به اعطاي اين گونه وام ها ادامه داد و در مرحله بعد كلاس هايي را براي وام گيرندگان تشكيل داد تا به آنها بياموزد چگونه با وام اندك وضعيت زندگي خود را اندكي بهبود بخشند. محمد يونس در اين مدت روش جديد خود را جايگزين روش بانك هايي كرد كه وام هاي گزاف را به درخواست كنندگان ثروتمند مي دادند و از دادن وام به درخواست كنندگان با مانده حساب بانكي پايين خودداري مي كردند، حال آن كه در اين روش كم بودن ميزان وام با دانش كم سرمايه گذاري فقرا سازگاري داشت و به افزايش تدريجي سود نيز كمك مي كرد، بي آن كه باعث هراس آنان از بهره بالا يا از پرداخت يك وام سنگين شود.وي حاضر شد به كساني وام بدهد كه هيچ بانك تجاري به آنها وام نمي داد؛ زنان بيوه بي نوا، زناني كه شوهرانشان آنها را ترك كرده بودند، كارگران زمين هاي اربابان، رانندگان، رفتگران و حتي گدايان. اين وام ها كه خرده اعتبار نام گرفت، به راه حلي عملي براي مبارزه با فقر روستايي در بنگلادش تبديل و باعث الهام گرفتن نهادهاي ديگر كشورهاي در حال توسعه براي انجام برنامه هاي مشابه شد. او با اين باور كه حتي فقيرترين مردم هم انگيزه و خلاقيت لازم براي شروع تجارت هاي كوچك دارند، وام هاي كم مبلغ، در حد وام هاي 12 دلاري را در اختيار مردم قرار داد. دريافت كنندگان وام، اين پول ها را صرف كارهايي مثل خريد گاو شيرده، خريد چوب بامبو براي ساخت چهارپايه، خريد كاموا براي بافتن شال و يا ديگر فعاليت هاي درآمدزا مي كردند. محمد يونس و بانك وي دقيقاً برخلاف بانك هاي بزرگ جهان عمل كردند كه فقط به فكر اعطاي وام به ثروتمندان هستند و فقرا را از ياد برده اند.
شايد محمد يونس هيچ گاه فكر نمي كرد اين شيوه او روش نويني را در بانكداري و مبارزه با فقر بنا نهد و وضعيت به گونه اي پيش برود كه بانك گرامين يا بانك فقراي او اكنون به عنوان يك مؤسسه مالي قدرتمند، 1 درصد از توليد ناخالص ملي بنگلادش را از آن خود كند و اين بانك در سال 1983 به بانكي مشهور شود كه برخلاف ساير بانك ها در خدمت فقرا بوده و براساس اعتماد و همبستگي به كار و سرمايه گذاري مي پردازد.
اكنون بانك گرامين 1084 شعبه در بنگلادش دارد و 12500 كارمند در اين بانك ها مشغول به كارند. اين در حالي است كه 1/2 ميليون نفر از افراد كم بضاعت در 37 هزار روستاي بنگلادش جزو دريافت كنندگان وام از اين بانك هستند. بانك گرامين روزانه 5/1 ميليون دلار، اقساط دريافت كنندگان وام را دريافت مي كند و جالب آن كه 94 درصد از وام گيرندگان زنان هستند و بنابر آمار منتشره از سوي بانك 98 درصد از وام ها به طور كامل به بانك بازگشته است كه چنين امري در تاريخ بانكداري ركوردي بي نظير محسوب مي شود. روش بانك گرامين هم اكنون در 58 كشور از جمله ايالات متحده، كانادا، فرانسه، هلند، نروژ و نيز بيشتر كشورهاي آسيايي، آفريقايي و آمريكاي جنوبي در حال اجرا است.
محمد يونس مي گويد: هدف من از تأسيس اين بانك ارايه روش نويني از بانكداري بود كه در خدمت مردم و تمركز اصلي آن بر زنان كم بضاعت باشد. بانك هاي بزرگ وام هاي بزرگ به اشخاص بزرگ مي دهند ولي ما وام كوچك به افراد كم بضاعت مي دهيم، جالب است بدانيد كه برخلاف بانك ها كه هزينه هنگفتي را به مشتري بابت ضمانت و سند تحميل مي كنند ما از مشتري به ويژه بي سوادها هيچ ضمانتي هم نمي گيريم. به جاي آن كه مردم به ما مراجعه كنند اين ما هستيم كه با سفربه روستاها، فقرا را شناسايي مي كنيم و به آنها وام مي دهيم، بيشتر دريافت كنندگان وام ما، حتي جايي براي خوابيدن ندارند و در كل تفاوت زيادي ميان ما و بانك هاي ديگر است كه البته اين تفاوت اتفاقي نيست.
براي تأمين اعتبار بانك جهت اعمال تجاري- اجتماعي به جذب سرمايه نيز نياز است. از جمله اين اقدامات تأمين مالي بانك، طرح گرامينفون است كه شركت نروژي تيلينور نيز در آن مشاركت 51 درصدي دارد. هدف اين طرح حمايت از طريق اعطاي امكانات مخابراتي به روستاهاي دور دست كشورهاي آسيايي و آفريقايي است. از اقدامات ديگر، طرحي به نام گرامين دانون فود است كه از طريق مشاركت بانك گرامين با شركت فرانسوي دنون اقدام به حمايت از توليد شيرخشك هاي ارزان قيمتي كردند كه حاوي مواد مغذي و ويتامين براي معالجه كودكان فقير مبتلا به كم خوني است.
موفقيت كار يونس را مي توان در ارتقاء وضع زندگي و پيشرفت روحي و فكري خانواده هايي ديد كه با كمك وام هاي اين بانك توانسته اند خود را از زندگي فلاكت بار به زندگي خوب و آبرومند برسانند كه در اين گذار تغيير روحيه و شخصيت افراد، به همان اندازه پيشرفت مالي مهم است.
اين بانك تاكنون 1/5 ميليون دلار وام به 3/5 ميليون فقير داده است و طي برنامه اي موسوم به برنامه افراد نيازمند به 5500 بي سرپناه كمك كرده است. براساس آمار بانك جهاني در سال 1997، 6/7 ميليون نفر در سرتاسر جهان از طريق روش وام اندك از فقر و فلاكت نجات يافته اند. دستيابي به صلح پايدار، دموكراسي و حقوق بشر بدون دستيابي به شيوه هايي براي رفع فقر امكان پذير نيست. اعطاي وام به فقيرهايي كه بدون ضمانت مالي، گرفتن وام را رؤيايي بيش نمي ديدند و تلاش براي شروع توسعه اقتصادي و اجتماعي از لايه هاي پايين جامعه روش نويني از سوي محمد يونس است كه به موفقيت دست يافته است.
به گزارش آكادمي نوبل، خرده اعتبارها، خصوصاً در جوامعي كه زنان در شرايط سخت اجتماعي و اقتصادي زندگي مي كنند، مهم است، زيرا رشد اقتصادي و سياسي بي مشاركت زنان ممكن نيست. يونس كه رؤياي از بين بردن فقر در جهان را دارد، نشان داد كه حتي فقيرترين فقرا هم مي توانند در توسعه و بهبود شرايط خود نقش داشته باشند.
منابع:
۱ - قلبي براي محبت، دستي براي كمك. منبع شرق الاوسط. مترجم سعيد آقا عليخاني. منبع سايت آنلاين هفته نامه تابان(اينترنت) 9/8/85
۲ - پويه ميثاقي و اكنون نوبل 2006 منبع همشهري آنلاين 25/8/85.