در خسوف ديشب،در منظومه شمسي چه گذشت؟
ماه پشت سايه ها بود
مهدي صارمي فر
msaremif@hamshahri.org
|
|
|
|
ديشب در ساعات اوليه بامداد پديده اي نجومي روي داد كه ساكنان نيمي از كره زمين آن را ديدند و كشور ما هم از موقعيت نسبتاً مناسبي براي رصد اين پديده برخوردار بود: خسوف يا ماه گرفتگي. اين خسوف كه گفته مي شود در 5 سال گذشته بي نظير بود يكي از زيباترين پديده هاي نجومي به شمار مي رود.
قرن ها پيش، منجمان باستان از روي رصد دقيق ماه گرفتگي ها متوجه شدند كه لبهِ سايه همواره شكلي شبيه به دايره دارد و سپس استدلال كردند كه زمين شكلي شبيه به كُره دارد و گِرد است.
در سال 499 پس از ميلاد، يك رياضيدان هندي براي نخستين بار به طور دقيق و درست، محاسبات مربوط به خسوف و كسوف را ارائه داد. اين داستان همچنان ادامه دارد و هنوز هم منجمان هنگام خسوف و كسوف در پي سنجش فاصله ها و يافتن مواردِ تازه در دنياي نجوم و آزمون دوبارهِ يافته هاي قديمي تر هستند. علاوه بر همهِ اين موارد امروزه ميليون ها نفر در سراسر دنيا به هنگام رخداد ِاين دو پديدهِ بسيار زيبا چشم به آسمان مي دوزند تا تجربهِ پيشينيان را بارِ ديگر تكرار كنند.
مي دانيد هرگاه زمين، ماه و خورشيدِ درخشان در يك راستا قرار بگيرند بسته به اين كه ماه در ميان زمين و خورشيد (كسوف) يا زمين ميان ماه و خورشيد (خسوف) باشد ما شاهد پديده هاي متفاوتي خواهيم بود.
اگر زمان و تاريخ رخداد يك ماه گرفتگي را بدانيد با استفاده از دوره هاي گرفت، مي توانيد زمان گرفت هاي بعدي ماه را حساب كنيد.
سايه زمين از دو بخش تشكيل شده: سايه كامل و نيم سايه. براي همين ماه اول وارد نيم سايه زمين مي شود و آرام آرام كم نور تر مي شود تا اين كه كاملاً با زمين و خورشيد در يك خط قرار مي گيرد و وارد سايه كامل مي شود و به اين ترتيب كاملاً از ديد خارج مي شود. ماه وقتي كاملاً پشت زمين است، تمام نوري كه از خورشيد مي گيرد را به زمين باز مي تاباند و به اين حالت ماه بدر مي گويند.
پس ماه گرفتگي، فقط زماني رخ مي دهد كه ماه در حالت بدر باشد. يعني هر وقت كه خسوف مي شود، ماه در حالت بدر است. شايد بپرسيد پس چرا هر وقت كه ماه بدر است، خسوف روي نمي دهد؟
جواب اين سؤال خيلي جالب است. اكثر اجرام منظومه شمسي روي يك صفحه دور خورشيد مي چرخند (به اين صفحه دايره بروج مي گويند). اما مدار بعضي از اين اجرام، كمي نسبت به اين صفحه انحراف (تمايل) دارد. صفحه چرخش ماه به دور زمين هم همين گونه است. مدار ماه نسبت به مدار زمين 5 درجه انحراف دارد و اين انحراف باعث مي شود كه هر وقت كه ماه بدر است، الزاماً خسوف نباشد. همين اختلاف ناچيز باعث مي شود كه ماه از 32 هزار كيلومتر بالا و پايين سايه زمين عبور كند. 35 درصد از خسوف ها از نوع نيم سايه اي و تنها 30درصد جزيي و 35درصد هم كلي هستند.
وقتي ماه قرمز مي شود
زمين يك دايره كامل نيست و اطرافش تا چندين كيلومتر جو قرار دارد. اين جو مثل يك عدسي عمل مي كند و مي تواند جهت نور را منحرف كند. چيزي به اسم ضريب شكست ميزان اين انحراف را مشخص مي كند. اما نكته جالب اين جاست ضريب شكست به فركانس نور بستگي دارد. فركانس نور قرمز كمتر از فركانس نور آبي است و نور قرمز بيشتر از نور آبي منحرف مي شود. بنابراين موقع كسوف كامل نور خورشيد كه به جو زمين رسيده، از آن عبور مي كند و با طي يك مسير شكسته به سطح ماه مي رسد. اما نور قرمز بيشتر منحرف مي شود و به ماه مي خورد، ماه قرمز ديده مي شود. هرچه غلظت جو بيشتر باشد، ضريب شكست جو بيشتر مي شود. مثلاً چند سال پيش كه در فيليپين آتشفشان بزرگي رخ داده بود، ماه كاملاً قرمز ديده شد.
|