استاد مطهري، به عنوان متفكري كه دغدغه هاي اجتماعي داشت، ضمن نقد و بررسي آرا و انديشه هاي ديگران در باب تغيير و تحولات اجتماعي و علل و عوامل آن، به نظريه پردازي در اين زمينه پرداخته است. به ويژه تحولات جامعه ايران مانند نهضت مشروطه و انقلاب اسلامي سبب شده است كه او در برخي موارد وارد بحث مصداقي نيز بشود.
پژوهش حاضر بر مبناي ديدگاه جامعه شناسي پويا و جامعه شناسان طرفدار «تغيير» به بحث پرداخته است، نه جامعه شناسي ايستا كه اساسا قائل به مطالعه «تغيير» نيست. از مشهورترين جامعه شناسان طرفدار نظريه جامعه شناسي تغيير مي توان از ماركس، صاحب نظريه مبارزه طبقاتي، هربرت اسپنسر، صاحب نظريه قانون تحول عمومي، دوركيم، صاحب نظريه تقسيم كار، سيمل، صاحب نظريه مطالعه در مورد تضادها، پاره تو، صاحب نظريه گردش نخبگان، ماكس وبر، صاحب نظريه آثار بنيادي تاريخي، ابن خلدون، صاحب نظريه عصبيت، سيد محمد باقر صدر، صاحب نظريه قرآني تغيير در محتواي باطني انسان و مرتضي مطهري نام برد.
به نظر مطهري تضادهاي اجتماعي ريشه در تضادهاي موجود در درون انسان ها دارد. او ضمن نفي نظريه ماركس كه تضادهاي اجتماعي را ناشي از تضادهاي طبقاتي و اقتصادي مي داند، معتقد است كه نبرد حق و باطل ريشه در درون انسان ها دارد
انقلاب و تحولات اجتماعي از نظرگاه دانشمندان
در مورد انقلاب و تحولات اجتماعي دو پرسش مطرح است: يكي در زمينه ويژگي روش شناختي و معرفت شناسي مطالعات مربوط به انقلاب و تحولات اجتماعي و ديگري در خصوص عوامل محرك تغيير و تحولات اجتماعي.
دراين كه بحث «تغيير و تحولات اجتماعي» در كدام يك از رشته هاي علوم انساني و اجتماعي مورد مطالعه قرار مي گيرد، تاكنون پاسخ روشني داده نشده است. از اين رو دانشمندان رشته هاي مختلف، انقلاب و تغيير اجتماعي را از زواياي گوناگون مورد بررسي قرار داده اند. فيلسوفان سياسي نگاهي تجويزي به انقلاب داشته اند. اين انديشمندان چون از منظر «خير و شر» و تأمين سعادت انساني به سياست و قدرت نگاه مي كنند، از اين رو در جايي كه تأمين خير، عدالت، آزادي و سعادت به خطر افتد، اطاعت از قدرت سياسي را جايز نمي دانند و برخي از آن ها نيز توصيه به انقلاب اجتماعي مي كنند. كساني چون جان لاك، ژرژ سورل و ژان پل سارتر و از متفكران و فقهاي مسلمان آيت الله ناييني، امام خميني (ره) و استاد مرتضي مطهري را مي توان در اين گروه قرار داد.
ماركسيست ها با نگرشي ايدئولوژيك و مثبت از انقلاب بحث مي كنند، درحالي كه ليبرال ها رويكردي سلبي و منفي به انقلاب دارند، مناظره ماركوزه و پوپر نمونه اي جالب از تعارض اين دو ديدگاه است. در ديدگاه هاي متاثر از ارزش هاي ليبرالي، به انقلاب همچون بيماري و تبي نگريسته شده است كه بايد بلافاصله پس از وقوع به حالت اول و سلامتي برگردد. برعكس، ديدگاه هاي ماركسيستي انقلاب را پديده اي مثبت ارزيابي مي كنند.
در رويكرد اسلامي هيچ يك از دو پديده انقلاب و اصلاح اصالت ندارد، بلكه با توجه به شرايط و مقتضيات است كه تكليف جامعه شناسي روشن مي شود، زيرا تكليف دايرمدار توانايي است: «لايكلف الله نفسا الا وسعها» .
گروه ديگري از دانشمندان از منظر جامعه شناسي سياسي به تغييرات ساختاري يا انقلاب نگريسته اند، نظريه بسيج سياسي چارلز تيلي كه در اصل برگرفته از نظريه تضاد سياسي رالف دارندورف است، نظريه توسعه نامتوازن هانتينگتون، نظريه چرخش نخبگان پاره تو، نظريه كاريزماي ماكس وبر، اثر مشهور برينگتون مور با عنوان ريشه هاي اجتماعي ديكتاتوري و دموكراسي و سرانجام نظريه اسكاچپول در اين گروه جاي مي گيرد.
در مورد دوم يعني تاملات متفكران اجتماعي درباره محرك يا محرك هاي اصلي رفتارهاي اجتماعي انسان، تنها به بيان ديدگاه استاد مطهري در اين خصوص مي پردازيم.استاد مطهري در اين باره در كتاب فلسفه تاريخ سخن به ميان آورده است. مهم ترين ديدگاه هايي كه استاد مطهري در زمينه عامل محرك تاريخ مورد نقد و بررسي قرار داده است، از اين قرار است:
۱ . خون و نژاد: برپايه اين نظريه، عامل اساسي پيش برنده و رويدادها، تغييرات و تحولات اجتماعي و در يك كلمه «تاريخ» به معناي تمامي هستي، نژادها هستند، زيرا بعضي نژادها و خون ها استعداد فرهنگ آفريني و تمدن گستري دارند و برخي ندارند، بعضي مي توانندعلم و فلسفه و صنعت و اخلاق ساير ملزومات تمدن سازي را توليد كنند و برخي از نژادها تنها مصرف كننده اند. توزيع كنندگان را نيز مي توانيم افراد داراي نژاد متوسط تلقي كنيم. بر همين اساس، ارسطو برخي از آدميان را لايق برده داشتن و برخي را مستحق برده شدن مي دانست. كنت گوبينو، دانشمند معروف فرانسوي، طرفدار مشهور اين نظريه در تاريخ معاصر جهان است.
استادمطهري در نقد نظريه يادشده مي گويد: «فرضا معتقد شويم كه تنها يك نژاد است كه تحول و تطور تاريخ به دست او صورت مي گيرد يا اين كه همه انسان ها در تحول و تطور تاريخ دخيل اند، فرقي نمي كند و مشكلي حل نمي شود، زيرامعلوم نيست چرا زندگي انسان يا نژادي از انسان متحول و متطور است و زندگي حيوانات اين چنين نيست. اين كه عامل يك نژاد باشد يا همه نژادها، راز تحرك تاريخ را نمي گشايد» . در عين حال مطهري به صورت يك احتمال، اصل تفاوت نژادها و استعدادها را انكار نمي كند.
۲ . شرايط اقليمي و جغرافيايي: براساس اين نظريه، عامل سازنده تمدن و به وجودآورنده فرهنگ و توليدكننده صنعت و در يك كلام، عامل تغيير و تحولات اجتماعي و غير اجتماعي، محيط و شرايط اقليمي و جغرافيايي است. در مناطق معتدل، مزاج هاي معتدل و مغزهاي نيرومند و متفكر پرورش مي يابد. گذشته از اين، شرايط آب و هوايي بر نژادها تأثير مي گذارد و از اين طريق سبب تفاوت استعدادها مي شود. در نهايت عامل پيش برنده تاريخ همان شرايط جغرافيايي است. منتسكيو از طرفداران اين نظريه محسوب مي شود. وي بر همين اساس تنوع نظام هاي سياسي به سلطنتي، استبدادي و جمهوري را تبيين كرده است.
استادمطهري در نقد اين نظريه مي نويسد: «پرسش اصلي همچنان به قوت خود باقي است كه مثلا چرا زنبور عسل يا ساير حيوانات كه در همان مناطق مشابه انسان ها زندگي مي كنند، فاقد تحرك تاريخي هستند؟ عامل اصلي كه سبب اختلاف و تفاوت در نحوه زيست اين دو نوع جاندار شده است، چيست؟ نتيجه اين كه منتسكيو نيز نتوانسته است عامل محرك را به درستي توضيح دهد» .
۳ . نظريه الهي: برطبق اين نظريه، آنچه در زمينه پديد مي آيد امري آسماني است كه بنابر حكمتي بر زمين فرود آمده است. تحولات و تطورات تاريخ را مي توان جلوه گاه مشيت حكيمانه و حكمت بالغه الهي دانست. پس آنچه تاريخ را پيش مي برد و دگرگون مي سازد، اراده خداوند است. به عبارت ديگر، تاريخ و تغيير و تحولات اجتماعي و طبيعي، جلوه گاه اراده مقدس الهي است. بوسوئه، مورخ و اسقف مسيحي، از طرفداران اين نظريه به شمار مي رود. به نظر استاد مطهري اين نظريه از نظريات ديگر بي ربط تر است، زيرا «مگر تنها تاريخ جلوه گاه مشيت الهي است؟ تمام هستي جلوه گاه مشيت حق تعالي است و نسبت مشيت الهي به همه اسباب و علل جهان و تمامي موجودات علي السويه است. بنابراين دليلي ندارد كه زندگي انسان متحول باشد و زندگي زنبور عسل ثابت و يكنواخت. پس بايد بپرسيم خداوند متعال زندگي انسان را با چه نظامي آفريده و چه رازي در آن نهاده است كه متحول و متطور مي شود و اين تحول و تطور در زندگي ساير جانداران نيست» .
۴ . نوابغ و قهرمانان: براساس اين ديدگاه، تغيير و تحولات معلول عملكرد و خلاقيت نوابغ است.نوابغ و قهرمانان افراد استثنايي هر جامعه اند كه قدرت خارق العاده اي از نظر عقل، اراده، ذوق و ابتكار دارند و هرگاه در جامعه اي سربرآورند آن جامعه را از نظر علمي، فني، اخلاقي، اقتصادي، سياسي و نظامي به جلو مي برند و به رفاه و سعادت نزديك مي كنند. براين اساس، اكثريت افراد بشر فاقد ابتكار، دنباله رو و مصرف كننده اند. كارلايل انگليسي از پيشگامان اين نظريه است. از ديد استاد مطهري، اين نظريه هم نمي تواند چرايي تغيير و تحولات و حركت تاريخ را نشان دهد، زيرا علاوه بر قهرمانان و نوابغ، در تمام افراد بشر كم و بيش استعداد، خلاقيت و ابتكار وجود دارد. بنابراين همه افراد و دست كم اكثريت افراد مي توانند در حركت تاريخ سهيم باشند، البته سهم نوابغ و قهرمانان بيشتر است.
۵ . اقتصاد و شيوه توليد: برطبق اين نظريه، تمام شئون اجتماعي هر قوم و ملتي، اعم از حوزه هاي فرهنگي، مذهبي، سياسي و نظامي جلوه گاه شيوه توليد و روابط توليدي آن جامعه است. تغيير و تحول در بنياد اقتصادي جامعه است كه جامعه را از بيخ و بن زيرورو مي كند و پيش مي برد. نوابغ جز مظاهر نيازهاي اقتصادي، سياسي و اجتماعي جامعه چيز ديگري نيستند و آن نيازها هم معلول دگرگوني ابزار توليد است. كارل ماركس و انگلس از مشهورترين طرفداران اين نظريه هستند.
استاد مطهري جلد دوم فلسفه تاريخ را تماما به نقد اين نظريه اختصاص داده است. از ديد مطهري بنيادها و لوازم اين نظريه همگي مردود هستند. از جمله مباني و لوازم اين نظريه كه استاد مطهري نقد و رد كرده است، عبارت اند از: تقدم ماده بر روح، تقدم نيازهاي مادي بر نيازهاي معنوي، تقدم كار بر انديشه، تقدم جامعه شناسي انسان بر روان شناسي او و تقدم جنبه مادي جامعه بر جنبه معنوي آن. مطهري برعكس، معتقد به تقدم روح بر ماده، تقدم نيازهاي معنوي بر نيازهاي مادي، تقدم انديشه بر كار، تقدم روان شناسي انسان بر جامعه شناسي او و تقدم جنبه معنوي جامعه بر جنبه مادي آن است.
۶. اختراعات و تكنولوژي: برخي از متفكران، تكنيك را عامل اصلي تحولات و تغييرات معرفي كرده اند. ممفورد و ژان از انديشمندان طرفدار اين نظريه هستند.به نظر استاد مطهري شايد نتوان اين مورد را يك عامل مستقل به حساب آورد، مگر اين كه كسي بگويد در ميان دانش هاي بشري، دانش هايي سبب تحول و تحرك تاريخ شده اند كه طبيعي بوده اند. علوم طبيعي و همچنين رياضيات تا حدي كه در طبيعت مي توان آن را عملي كرد، روي دانش هاي ديگر در اين جهت تاثيري نداشته اند كه البته اين هم سخن درستي نيست، زيرا نيمي از تمدن و فرهنگ بشر مادي است و نيمي انساني و معنوي.استاد مطهري هيچ يك از نظريات فوق را به تنهايي نمي پذيرد.
انقلاب و تحولات اجتماعي از ديدگاه استاد مطهري
تعريف استادمطهري از انقلاب اجتماعي همان تعريفي است كه پيش از اين براي تغيير اجتماعي ارائه شد. در تعريف مطهري از انقلاب اجتماعي، ويژگي هاي ذيل لحاظ شده است؛
۱.انقلاب عبارت است از تغيير بنيادي در جامعه.
۲.بنابراين انقلاب نوعي طغيان در برابر وضع موجود است.
۳.انقلاب تلاش و جهاد براي برقراري وضع مطلوب است.
۴.انقلاب از يك ايدئولوژي و مكتب ارزشي برخوردار است.
۵.ايدئولوژي متناسب با انقلاب، مكتبي است كه عنصر انكار و نفي و طرد وضع نامطلوب در متن تعليماتش وجود داشته باشد.
به نظر مطهري وقتي تمام ويژگي هاي انقلاب با هم جمع شود، انقلاب اتفاق مي افتد.
از نكته هاي ديگري كه استاد مطهري در مفهوم انقلاب مدنظر قرار داده و لازم است در آن دقت شود، بحث ارادي بودن انقلاب ها و تكاملي بودن آنهاست. توضيح اين كه درباره انقلاب هاي سياسي و اجتماعي، دو ديدگاه كلان وجود دارد: نخست ديدگاهي كه معتقد است انقلاب ها به دلايل ساختاري اتفاق مي افتند و به تعبير خانم اسكاچپول انقلاب ها مي آيند نه اين كه ساخته شوند. اين ديدگاه از اكثريت برخوردار است. دوم ديدگاه بعضي از دانشمندان علوم اجتماعي و از جمله استاد مطهري است كه انقلاب ها را ارادي مي دانند. نكته ديگر اين كه مطهري تنها به تغييراتي كه جنبه تكاملي داشته باشد و اين  از ديدگاه ديني وي برخاسته است انقلاب مي گويد. بنابراين به نظر ايشان تغييراتي از قبيل انقلاب ۱۹۱۷ روسيه، انقلاب نيست، بلكه «ارتجاع» و عقب گرد است.
از نظر سطوح انقلاب نيز مطهري دقت هاي ويژه اي دارد. به نظر او «انقلاب يا فردي است يا اجتماعي، يعني يا فرد انقلاب مي كند يا جامعه» . انقلاب فردي نيز يا حيواني است يا انساني، چنان كه دگرگوني اجتماعي نيز يا تكاملي است كه «انقلاب» ناميده مي شود يا در جهت سقوط است كه به آن ارتجاع مي گويند. به نظر مطهري توبه نوعي انقلاب انساني و فردي است. توبه، انقلاب وجدان اخلاقي و انساني انسان در برابر حيوانيت و درنده خويي اوست. انقلاب هاي فردي اقسام متعددي دارد: گاه خشمي است يعني ناشي از عقده هاي دروني است، بعضا جاه طلبانه است، گاهي فكري و فرهنگي است و گاه وجداني و فطري و الهي، اما از آن جا كه مطهري ارادي بودن و تكامل را در تعريف انقلاب لحاظ كرده است، انقلاب هاي خشمي و جاه طلبانه را انقلاب نمي داند.
نظريه فطرت
تاكنون مفهوم و انواع تحولات و تغييرات فردي و اجتماعي (تكاملي و ارتجاعي) از نظر استاد مطهري روشن شد. حال عوامل تغيير و انقلاب يا ارتجاع از نگاه او را مورد كاوش و بازبيني قرار مي دهيم. مطهري قائل به «نظريه فطرت» است. براساس نظريه فطرت، انسان داراي ويژگي هايي است كه به موجب آنها زندگي اش در حال تكامل و پيشرفت و تغيير و تحول دائمي است، مهم ترين اين خصايص به قرار زير است:
۱- كسب، جمع و حفظ تجارب و آموخته هاي ديگران و استفاده از آنها
۲- يادگيري از راه بيان و قلم
۳-مجهز بودن به نيروي عقل و ابتكار
۴-ميل ذاتي و علاقه فطري به نوآوري
اين استعدادها و قابليت ها نيروهايي هستند كه انسان را به جلو مي رانند. در حيوانات نه استعداد نگهداري تجربه ها و نه استعداد نقل و انتقال مكتسبات و نه استعداد خلق و ابتكار كه خاصيت قوه عاقله است و نه ميل شديد به نوآوري، هيچ كدام وجود ندارد. از اين روست كه حيوان در جا مي زند و زندگي يكنواختي دارد. در حالي كه انسان به پيش مي رود و زندگي اش به طور دائمي در حركت و تغيير است. فطرت كمال جوي انسان پيوسته انسان را وادار مي كند تا به آنچه رسيده است اكتفا نكند و قانع نشود و به دنبال كشف و دستيابي به افق هاي جديد و نو باشد.
البته همان گونه كه پيش از اين گفته شد، استاد مطهري در بخش تحولات اجتماعي اعتقاد به تكامل عمومي دارد، يعني به نظر ايشان، هستي و تاريخ به طور كلي به سوي حق و پيشرفت حق و غلبه روزافزون حق بر باطل در حال حركت است. او مي نويسد: «انديشه پيروزي نهايي نيروي حق و صلح و عدالت بر نيروي باطل و ستيز و ظلم، گسترش جهاني ايمان اسلامي، استقرار كامل و همه جانبه ارزش هاي انساني، تشكيل مدينه فاضله و جامعه ايده آل و بالاخره اجراي اين ايده عمومي و انساني انديشه اي است كه كم و بيش همه فرق و مذاهب اسلامي با تفاوت ها و اختلاف هايي بدان مومن و معتقدند.به نظر مطهري تضادهاي اجتماعي ريشه در تضادهاي موجود در درون انسان ها دارد. او ضمن نفي نظريه ماركس كه تضادهاي اجتماعي را ناشي از تضادهاي طبقاتي و اقتصادي مي داند، معتقد است كه نبرد حق و باطل ريشه در درون انسان ها دارد. به نظر مطهري« ميان جنبه هاي زميني و خاكي و جنبه هاي آسماني و ماورائي انسان، يعني ميان غرايز متمايل به پايين كه هدفي جز يك امر فردي و محدود و موقت ندارد و غرايز متمايل به بالا كه مي خواهد از حدود فرديت خارج شود» تضاد وجود دارد.
نبرد دروني انسان، خواه ناخواه به نبرد ميان گروه هاي انساني كشيده مي شود،يعني نبرد ميان انسان كمال يافته و آزادي معنوي به دست آورده از يك طرف و انسان منحط درجازده و حيوان صفت از طرف ديگر. به تعبير ديگر نبرد ميان انسان مترقي متعالي كه در او ارزش هاي انساني رشد يافته با انسان پست منحرف حيوان صفت كه ارزش هاي انساني اش مرده و چراغ فطرتش خاموش گشته است. به تعبير قرآن، نبرد ميان جندالله و حزب الله با جندالشيطان و حزب الشيطان .بنابراين مطهري متفكري است كه به آينده بشر خوش بين است و آينده را از امروز بهتر مي بيند، چنان كه امروز را نيز بهتر از ديروز مي داند.

* پي نوشت ها دردفترروزنامه موجوداست

ازهنگامي كه نظريه گفت وگوي تمدن ها يابعدا فرهنگ ها ي آقاي سيد محمدخاتمي به عنوان نظريه اي فرهنگي ودربرابرچالش هاي ناشي ازپارادايم جهاني شدن مطرح شد،انديشمندان بسياري درباب حدودمعرفت شناختي وبردسياسي وجهاني آن به بحث و بررسي پرداختند.ازجمله آن كه:آيااين نظريه مي تواندچونان پارادايمي جديددربرابرجهاني شدن عرض اندام كند؟آيااين نظريه توانايي تبديل شدن به گفتمان ياپارادايم رادارد؟نگاه نظريه گفت وگوي بين فرهنگ هاچه سويه هاي نويني به تنوع فرهنگي موجودجهان مي گشايد؟و...
مطلبي كه ازپي مي آيدبازنوشت سخنراني اي است كه درمراسم افتتحاحيه گفت وگوي بين تمدن هاي آسيايي درهفدهم فوريه۲۰۰۱درتهرن ايرادشده است.
***
همچنان كه جهان در عصر حاضر به سمت هزاره سوم به پيش مي رود، پديده جهاني شدن، كماكان تلاش دارد تا بر هر جنبه اي از فكر و ذهن ما تسلط يابد. ما بايد از پديده جهاني شدن با قدرشناسي سخن بگوييم يا با استهزا و تمسخر؟ جهاني شدن همچنان بر زندگي ما سيطره خواهد داشت؛ جهان در حال منقبض شدن است و جوامع به طور فزاينده، به هم وابسته مي شوند. پس منطقي است ما چنين بينديشيم كه در اين شرايط آيا همچنان مي توانيم از چندگونگي فرهنگي دم بزنيم؟ و اينكه آينده فرهنگ هاي مختلف چه خواهد بود؟ در واقع، دو مكتب فكري وجود دارد كه بحث مجادله برانگيزِ تأثير جهاني شدن بر فرهنگ هاي گوناگون را توضيح مي دهند.
از يكسو، ديدگاهي وجود دارد كه بر تجانس فرهنگي تاكيد دارد؛ كه مشخصه آن، رشد يك بازار الكترونيكي بين المللي و رواج فرهنگ غربي _ آمريكايي پاپ، در جهان است. اين بدين معني است كه جهاني شدن به يكي شدن فرهنگها منجر خواهد شد و وجه اشتراك فرهنگهاي مختلف، در كمترين سطح خواهد بود.
چنين جهاني، انگليسي زبان خواهد بود كه افراد در آن، از طريق تكنولوژي پيوند مي يابند و در آن، سيستم بازار آزاد و دموكراسي سياسي برتري خواهد داشت. در فرآيند جهاني شدن، جهان تا اندازه زيادي، ذيل چارچوب ارزشهاي غربي ليبرال يكدست خواهد شد و سنت هاي جوامع و فرهنگ هاي مختلف در درون اين فرهنگ تحميلي، ذوب شده و همه تفاوت هاي فرهنگي و نژادي بي اعتبار خواهند شد. در مقابل، ديدگاه ديگري وجود دارد و بر اين باور است كه جهان عميقاً در سطح زبان، فرهنگ، تاريخ و مذهب و هنجار متنوع است و شايسته است كه ما به فرهنگها و زبانهاي مختلف احترام بگذاريم. اين ديدگاه معتقد است كه به علت وجود مقاومت عليه يكسان سازي فرهنگها، جهاني شدن، رشد موفقيت آميزي نخواهد داشت.
در حقيقت، تنش بين تنوع فرهنگي و يكسان سازي فرهنگها، از آغاز فرآيند جهاني شدن افزايش يافته و شدت گرفته است. ما پيوسته از خودمان مي پرسيم: آيا ما مي توانيم به صورت يك كل، در جهان يكدست شده، منسجم باشيم؟ يا اينكه، مي توانيم گوناگوني فرهنگها ، نژادها و عقايد را به طور موفقيت آميزي، در چارچوب يك دموكراسي سياسي تحميل شده، حفظ كنيم؟
چالش بر سر اين نيست كه ما چگونه مي توانيم اشتراكات خود را بيابيم و اينكه چگونه مي توانيم تجانس و يكرنگي را ايجاد كنيم؛ اين خيلي ساده است. چالش بر سر اين است كه ما چگونه مي توانيم پيشرفت كنيم، حمايت شويم و آگاهي فرهنگي و كارايي خود را همچنان در جهاني كه تعدادي الگوي مصرفي مشترك دارد، حفظ كنيم و از طريق نوعي تكنولوژي الكترونيكي مشترك، يكدست شويم، اما به رغم اين، در برابر يكسان سازي نيز مقاومت كنيم. به عبارت ديگر ، چالش بر سر اين است كه چگونه مي توانيم تنوع فرهنگي خود را به رغم وجود پديده جهاني شدن حفظ كنيم.
با وابستگي فزاينده اي كه به واسطه جهاني شدن پديد آمده است، جوامع همچنان تمايل دارند براي حفظ تنوع و نگهداشتِ تفاوتهاي فرهنگي، مقاومت بيشتري از خود نشان دهند. ما همچنان بر حفظ فرهنگ، سنت و معيارها و هنجارهاي خود مصر خواهيم بود. ما حق داريم بگوييم كه بايد ارزشهاي خود را حفظ كنيم و مجبور نيستيم خود را با ارزشهايي كه نمي شناسيم و نمي توانيم به آن افتخار كنيم، تطبيق دهيم.جدا از يكدست شدن، جهانِ جهاني شده، سرشار از تفاوتهاست و اين خوب است زيرا هميشه همين تفاوتها، انسان را به سمت جلو هدايت مي كند. حالا، ما بايد قادر باشيم و بتوانيم با فرهنگهاي مختلف و با تفاوتها، كنار بياييم. به عنوان انسان هاي عقلاني كه قادر به تفكر انتقادي و آگاهي فرهنگي هستيم، حالا مي دانيم كه حق انتخاب داريم و تنوع، مي تواند براي ما عظمت و شكوه پديد آورد.
اين امر به اينكه ما چگونه با تفاوتها كنار بياييم، بستگي دارد؛ بستگي به چيزي دارد كه براي ما متفاوت است. براي مدت زماني طولاني، در گذشته ، تفاوت همواره زمينه اي براي خصومت و قوم كشي بوده است. در گذشته، پيدا كردن زن، مرد، گروه و ملت و فرهنگ متفاوت با ما، منجر به تمسخر، حمله كردن و اغلب نابودكردن آنها مي شد. همين نگرش (پست تر دانستن ديگران) باعث شد كه قرن بيستم مملو از تعارضها و خشونتها باشد. به واسطه اين ديدگاه غلط، تفاوت داشتنِ ساير انسانها با ما، مساوي بود با كشتن آنها. اما امروزه، مي دانيم كه اين تفاوتها براي ما استفاده بهتري دارد. امروزه، وقتي با تفاوتها مواجه مي شويم، از خودمان مي پرسيم كه فرق آن با ما چيست ؟ امروزه، ما بهتر مي توانيم نسبت به تفاوتها، پاسخ مناسب دهيم .
بنابراين، نظام آموزشي ما بايد قادر به پذيرش اين مسئوليت بزرگ باشد تا به توسعه مطالعات ميان فرهنگي، به ويژه بين كودكان، توجه بيشتري نشان دهد. قطعاً، توانايي ما براي توليد نسل هاي آينده با تحرك بالا و نيز شهروندان بين المللي، ما را قادر مي سازد تا به طور مؤثر و كاراتري كار كنيم.
به طور خلاصه، امنيت مان، رونق اقتصادي مان و نفوذ اخلاقي مان در جهان، به موفقيت مان در رشد و پرورش «شهروند» ي وابسته خواهد بود كه بداند چرا تنوع فرهنگي، همچنان در اين جهانِ به هم پيوسته، مورد توجه است.
اين چالشي است كه نظام آموزشي مان، بايد در سه سطح در آن درگير شود : در سطح فرهنگ، سطح زبان و در سطح عقايد. شايد درگيرشدن در سطح فرهنگ، مشكل تر باشد. اين بدين دليل است كه ما هميشه با ديگران متفاوت هستيم. از نظرِ خودمان، هميشه در شگفتيم كه چرا ديگر افراد شبيه ما نيستند.
همچنان كه جهانِ جهاني شده مان، به طور مداوم، كوچكتر مي شود و همچنان كه پيشرفتهاي تكنولوژيكِ سريع، ما را قادر مي سازد تا با فرهنگ هاي متفاوت با فرهنگ خودمان، تماس داشته باشيم، براي ما آسان نخواهد بود كه به عملكرد هاي اجتماعي ويژه، يا حتي پيشداوري در مورد فرهنگ هاي ديگر بپردازيم. به طور آشكار، نهادهاي آموزشي مان، همه تفاوت هاي فرهنگي در دوره تحصيل را تحت پوشش قرار مي دهند. با اين حال، بخش به هم پيوسته اي از تجربيات آموزشي و يادگيري مان، بايد تلاشي آگاهانه براي توسعه اين نگرش و عقيده را دربر گيرد كه ما با استقبال و گشاده رويي، با ديگر فرهنگها و ديگر هنجارهاي مختلف اجتماعي، مواجه شويم.به همين نحو، خطر واقعي از اين ناشي مي شود كه ما آنچه كه واقعاً هستيم، فراموش كنيم. با جهاني شدن يا بدون جهاني شدن، گوناگوني فرهنگها، با ما همراه خواهد بود و هرگز از ما دور نخواهدشد؛ گوناگوني فرهنگها همواره، همراه ما خواهد بود، بنابراين، بايد آمادگي مواجهه با آن را داشته باشيم.