اشاره: انسان و محيط دو عامل اصلي هر ارتباطي محسوب مي گردند. انسان همواره در ارتباط با فضاي پيرامون خود مي باشد، اين دو در تعاملي مستمر و پايدار با يكديگر قرار دارند. نه انسان را مي توان بدون حضور در محيط تصور كرد و نه محيط مي تواند بدون حضور انسان ها سرزنده و مفيد تلقي گردد.
از طرفي انسان به عنوان يك موجود زنده داراي توانايي فيزيكي، همواره در حال و در معرض تغيير و دگرگوني است. توانايي هاي انسان در محدوده بسيار وسيعي بين صفر و صد درصد در نوسان است. صدمات ناشي از حوادث محيطي، معلوليت هاي وراثتي- معلوليت هاي ناشي از كهولت سن مي توانند اين ميزان توانايي را كاهش دهند. با توجه به اين ناتواني و ضعف، انسان امكان حضور مستمر و عادي خود را در محيط از دست مي دهد. البته عدم حضور راحت انسان در محيطي كه بدان نياز دارد به دو علت مي باشد:۱- ناتواني فيزيكي، ۲- نامناسب بودن محيط.
در بسياري موارد احياي فيزيكي انسان غيرممكن است و از طرف ديگر افزايش توانايي فيزيكي انسان داراي محدوديت بوده و بالا بودن توان او مستلزم صرف هزينه هاي بسيار مي باشد. از سوي ديگر مناسب سازي محيط شهري داراي محدوديت كمتري است و سرمايه گذاري در اين زمينه به دليل دارا بودن منفعت براي كليه افراد جامعه، اقتصادي تر است. البته مناسب كردن محيط بايد به گونه اي باشد كه افراد با حداقل توانايي بدني نيز امكان حضور و فعاليت در آن را داشته باشند. اين مسأله نه فقط از ديد انساني، بلكه از ديدگاه اجتماعي نيز توجيه شده است.
از ديدگاه اقتصادي نيز اين مسأله قابل توجيه است. زيرا عدم حضور و فعاليت معلولين نه تنها منجر به عدم بازدهي اقتصادي آنان مي شود بلكه داراي بار هزينه اي بيشتري نيز مي گردد.
با آنكه مهمترين حس ارتباط دهنده انسان با محيط «بينايي» است ولي خوشبختانه تنها حس ارتباط با محيط نمي باشد. حواس لامسه و شنيداري و... نيز مي توانند تا حدي اين نقيصه را جبران كند.
در حال حاضر ۵۰۰ هزار نابينا و نيمه بينا در كشور ما وجود دارد. حركت و جهت يابي اين بخش از جامعه كه از موهبت بينايي محرومند نه فقط باعث عدم آسايش و ايمني آنها شده است، بلكه با احتساب خانواده و بستگان آنها بيش از يك ونيم ميليون نفر در نگراني دايم از بروز خطرات بالقوه موجود در سر راه اين افراد مي باشند. با توجه به موارد مذكور براي ايجاد مشاركت اين قشر در جامعه و بهره مندي جامعه از نيروي با ارزش اين افراد برآن شديم كه با استفاده از امكانات گرافيك محيطي زمينه هاي فعاليت بيشتر اين افراد را يادآوري مي كنيم.
شخص نابينا به دليل نقص بينايي داراي مشكلات حركتي بسياري در سطح شهر مي باشد كه بخش اعظم آن به نامناسب بودن شرايط فضاهاي شهري ما برمي گردد. وجود مشكلاتي از قبيل:
۱- كندي حركت به دليل وجود موانع كليدي از جمله: اختلاف سطح- توقف خودرو- كف سازي نامناسب و...
۲- خطرات ناشي از حركت وسيله نقليه براي فرد پياده به دليل عدم وجود معبر پياده در جوار بسياري از معابر سواره.
۳- ايجاد خستگي مفرط در حركت به دليل عدم وجود خدمات رفاهي ضروري همچون، محل نشستن، سايه بان، دستگيره و... در محيط شهري.
۴- مكان نادرست و خوانا نبودن و يا كافي نبودن مسير حركت فرد پياده و عدم اطلاع رساني در اين مورد.
۵- عدم ارتباط درست في مابين معبر سواره و معبر پياده: جوي آب بدون پل ارتباطي، جداول ممتد و بدون بريدگي در مكان هاي لازم.
اين موارد حركت در سطح شهر را براي افراد نابينا دشوار مي كند. بنابر اين مي بايست محيط را براي اين افراد به صورت مطلوب مناسب سازي كرد تا بتوانند به راحتي و با صرف حداقل انرژي جنبشي در سطح شهر تردد كنند. علاوه بر اين مزيت ها مناسب سازي مكان و بالا بردن سطح اطلاع رساني به اين افراد باعث تعلق خاطر بيشتر شهروندان به محيط شهر شده و محيط نيز بهره خود را از اين وفاق خواهد برد.
لذا سعي مي كنيم تا امكانات حضور بيشتر اشخاص نابينا را در سطح شهر فراهم آورده و براي قسمتي از معضلات اين عزيزان بنابه قوه و توانايي خود راه حل هايي را ارائه كنيم.
نكات مطرح شده بالا تعيين كننده چهار سري اهداف به شرح زير مي باشند:
۱- دستيابي سريع شخص نابينا به اطلاعات محيط:
به دليل شرايط خاص افراد نابينا، اين اشخاص در حد بسيار بالايي نيازمند به دريافت اطلاعات از محيط اطراف خود مي باشند. تعدادي از اين اطلاعات در مورد عملكرد اماكن مورد نياز (بيمارستان، بانك، توالت عمومي و...) بوده و تعدادي شامل اطلاعات كالبدي محيط (ساختار معابر پياده و سواره، نوع و محل بريدگي جداول و...) مي باشد.
۲- سريع الاجرا بودن:
با توجه به پيچيده بودن بسياري از مشكلات مربوط به دسترسي و وجود موانع براي حركت نابينا در محيط شهري بايد بر سريع الاجرا بودن راه حل هاي اجرايي تأكيد كرد.
۳- صرفه اقتصادي:
راه حل هاي پيشنهادي براي مناسب سازي محيط شهري براي نابينايان بايد به موازات استفاده از تكنولوژي تا حد امكان اقتصادي باشند.
۴- تناسب با شرايط محيطي:
راه حل هاي پيشنهادي بايد با خصوصيات فيزيكي نابينايان و ابعاد و ابزار كمك حركتي موجود در محل و شرايط و ساختار معماري و طراحي شهري كشور تناسب و هماهنگي داشته باشد.
تصوير ذهني نابينا
نابينايان جهان بيني و بدل مخصوص خود را از جهان حقيقي بنا مي كنند و در اين ساختار از اطلاعات، تجربيات و نيروي استدلال شخصي خود بهره مي جويند. يك فرد نابينا به علت نابينايي با يكسري محدوديت ها روبه رو است. با پيدا كردن و رفع اين محدوديت ها، سلامت فكر و قدرت تطبيق براي او تضمين مي شود.
اين محدوديت ها به چهار بخش زير تقسيم مي گردند:
۱- محدوديت در تصوير ذهني از عناصر قابل رؤيت در زندگي، محدوديت در ادراك وسعت و تنوع اشكال (مثلا يك نابيناي مادرزاد هيچ تصوري از ماه ندارد).
۲- محدوديت در توانايي حركت به اطراف.
۳- محدوديت در كنترل محيط يعني يك شخص بينا مي تواند محيطش را كنترل كند ولي نابينا نمي تواند چنين كاري انجام دهد و محيط او را كنترل مي كند.
۴- تحميل محدوديت جامعه بينا  بر او.
«هلن كلر» محقق نابينا مي گويد: «نابينايي و يا نشنيدن براي من در مقابل مشكلي كه اجتماع بيناها براي من ايجاد مي كند، مشكلي كوچكتر است.»
رفتار نابينا
رفتار نابينا در محيط هاي گوناگون كاملا متفاوت مي باشد. محيط شناخته شده رفتاري كاملا متمايز نسبت به محيط ناآشنا و جديد ايجاد مي كند. مثلا بررسي رفتارهاي نابينايان در محيط هاي آموزشي آنها كه اكثر ساعات خود را در آن محيط مي گذرانند تفاوت چنداني با افراد بينا ندارد. ولي براي حركت در محيط هاي بيگانه نابينايان اغلب با مشكلات زيادي روبه رو هستند. آنها معمولا در اين فضاها از عصاي سفيد استفاده مي كنند ولي وسايل كمك حركتي ديگر مثل سگ راهنما و وسايل الكترونيكي نيز به همان نسبت براي حركت مفيد مي باشد. نابينا براي حركت به كمك عصاي سفيد، عرضي حدود ۹۰ سانتي متر را اشغال مي كند و اطلاعات مربوط به موانع و خصوصيات محيطي را با عصا زدن به شكل نيم دايره و با حركاتي آهسته و با احتياط دريافت مي دارد.
نابينايان علاوه بر عصا از پاها و دست ها براي شناسايي محيط استفاده مي كنند. لزوم دريافت اطلاعات با چنين شيوه هايي خصوصيات رفتاري خاصي را در نابينا منجر مي شود. به طور مثال نابينايان با كشيدن پاها بر زمين و پشت دست ها بر ديوار مسير موردنظر خود را مي يابند.
دستها معمولا در حالت تدافعي و براي يافتن موانع احتمالي بالاتر از سطح زمين (در حدود كمر تا سينه) كه عصا قادر به دريافت آنها نمي باشد عمل مي كند.
در برخورد با تصاوير و يا نوشتاري كه براي پيام رساني ايجاد شده از هر دو دست براي لمس و دريافت استفاده مي شود و استفاده از يك دست معمولا به ندرت اتفاق مي افتد.
حركت هاي گردشي در ناحيه كمر، كمتر از نابينا سر مي زند و تغيير جهات معمولا در كل بدن صورت مي گيرد. براي بالا رفتن از پلكان معمولا پاها بيشتر از ارتفاع پله بلند مي شود و براي اين منظور كاملا از اطلاعات دريافتي توسط پاها استفاده مي گردد.
جهت يابي و حركت يكي از عمده ترين مسايل در زندگي شخص نابينا محسوب مي شود. تحرك، هر نوع حركتي را اعم از حركت در يك اتاق، خانه، مسافرت از يك شهر به شهر ديگر و يا حتي از كشوري به كشور ديگر را شامل مي شود. براي ايجاد تحرك، فرد نابينا بايد بتواند اطلاعات لازم را از محيط اطراف خود بدست آورد تا با استفاده از امكان جلوگيري از خطرات احتمالي آسانتر و سالم تر به مقصد خود برسد.
افراد نابينا نشان داده اند كه در گوش دادن بسيار خوب عمل مي كنند. آنها همچنين مي توانند از طرق مختلف معلوليت حسي خود را جبران كنند و در اين ميان آموزش مي تواند تجارب يادگيري مناسبي را براي فرد نابينا فراهم آورد. يكي از حواسي كه در تحرك و جهت يابي نابينا نقش مؤثري دارد «حس مانع» است:
بخش عمده اي از مهارت شخص نابينا در تحرك، ناشي از توانايي رديابي موانع فيزيكي در محيط است. شخص نابينايي كه در خيابان حركت مي كند قادر به حس شيء در مسير خويش است. اين توانايي به عنوان «حس مانع» شناخته مي شود اين حس براي تحرك شخص نابينا مهم است ولي اساسا يك وسيله يا حس كمكي محسوب مي شود.
صداهاي مزاحم در محيط مي تواند «حس مانع» را مختل نمايد. همچنين قابليت شناسايي مانع متضمن اين است كه شخص بسيار آرام قدم بردارد تا به موقع واكنش نشان دهد.
توسط حس شنوايي، موانع، ديوارها و زمان عبور مناسب از عرض خيابان براي شخص نابينا معلوم مي گردد. وي صداهاي لازمه براي جهت يابي را انتخاب مي كند. به طور مثال در شلوغي ترافيك با توجه به صداي عابرين پياده جهت و مسير پياده رو را حدس مي زند. او حتي مي تواند از طريق صدا ونوع آن مسافت را تخمين زند. او همچنين از انعكاس صدا پي مي برد كه محوطه اي كه در آن قرار دارد سقف دارد يا خير، آيا محيط وسيعي است؟ به اين ترتيب حتي به وجود گودال ها و چاله هاي مسير پي مي برد.
شخص نابينا با استفاده از حس لامسه توسط دست ها و پاها محيط اطراف خود را شناسايي مي نمايد. او با لمس ديوار مي تواند به موازات آن حركت كند و پايان مسير و يا وجود يك يا چند مانع را در سر راه خود دريابد و با حس لامسه دريابد كه يك مانع جابجا شدني است يا خير. به همين ترتيب ورودي اتاقها را شناسايي مي كند. او مي تواند توسط عصا و كف كفش خود پهنا و جهت پياده رو را حدس زده و نوع پوشش پياده رو را تميز دهد.
او توسط عصاي خود پستي و بلندي ها را تشخيص داده و تمامي موانع از جمله وارد شدن به زمين خاكي، آسفالت، چمن و غيره را از نوك عصا و كف كفش خود درك مي كند.
با توجه به اينكه حس لامسه براي افراد نابينا به عنوان ابزاري مهم در شناسايي فضا نقش بسيار مهمي را بازي مي كند، بنابراين مي بايد در طراحي محرك هاي محيطي به نكات زير توجه كرد:
۱- محرك هاي محيطي مي بايد داراي قدرت لازم براي تشخيص فرم، حجم، بافت و جهت براي نابينا باشند.
۲- علائم مورد نياز براي جهت يابي به سه دسته، هدايت كننده، هشداردهنده و اطلاع دهنده تقسيم مي گردد. قرارگيري محرك هاي هدايت كننده يا هشداردهنده مي بايد امكان لمس راحت به وسيله دستان (يا عصا) و پاها را داشته باشند.
۳- محرك هاي لمسي نبايد براي نابينا خطرآفرين باشد.
۴- علائم هشدار دهنده بايد داراي قدرت لمسي شديد تري از علائم اطلاع دهنده باشند. اين علائم مي بايد با عصا يا پا قابل تشخيص باشند.
۵- مكان يابي علائم هشدار  دهنده مي بايد با سرعت حركت نابينا و فراواني محرك هاي محيطي همخوان گردد.
۶- علائم اطلاع دهنده مي بايد در موقعيت هايي قرار گيرند كه مكث نابينايان امكانپذير باشد.
حس شامه در هر محيطي براي نابينا باارزش بوده و كمك بسيار مفيدي است. از اين حس تا حد قابل توجهي براي شناسايي مغازه ها استفاده مي شود و يا توانايي تفكيك انسانها را براساس بويشان و يا عطري كه استفاده مي كنند ايجاد مي كند. همچنين وسايل نقليه را علاوه بر سايه و صداي آنها از بويشان نيز تشخيص مي دهند. (منظور نوع سوخت مورد مصرف است)
ادامه مطلب هفته آينده منتشر مي شود
پونه پاكزاد - بنفشه حيدرزاده