اشاره: اروپا با تفاوت اندك ميان اقليم  و دماي هوا در شمال و جنوب اين قاره، وضعيت آب و هوايي پايداري دارد. مردم لندن عادت كرده اند كه يك روز در ميان هواي باراني داشته باشند و مردم پاريس به خوبي مي دانند كه دماي هوا حتي در روزهاي اوج گرما در تابستان در اين شهر فراتر از ۲۵ الي ۲۷ درجه نمي رود. در طول قرون متمادي، به طور استثنايي گاهي اين پايداري جاي خود را به گرماي بيشتر يا سرماي شديدتر داده است. اما تابستان امسال براي اروپا به خصوص ساكنان جنوب اين قاره يك وضعيت استثنايي بود. گرماي شديد و سوزان زندگي روزمره در اسپانيا، فرانسه و پرتغال را مختل كرد و موجب آتش سوزي هاي وسيع در مناطق جنگلي شد. هر چند كه برخي كارشناسان اين گرماي ناگهاني را تحت تأثير دگرگوني هاي اقليمي زمين مي دانند و آن را به فشارها و آلودگي هاي ناشي از گازهاي آلاينده نسبت مي دهند، اما برخي ديگر، اين پديده گرمايي را به جريان هاي طبيعي زمين و هواي پيرامون آن ربط مي دهند. مقاله حاضر، چكيده يك بررسي علمي از همين پديده مي باشد.
دكتر پرويز كردواني
وضعيت هوا در روي سياره زمين، نتيجه تأثير دو عامل اصلي است: خورشيد و چرخش كره زمين. تابيدن نامساوي خورشيد به سطح زمين و چرخش كره زمين باعث بوجود آمدن انواع يا بهتر بگوييم تيپ هاي مختلف آب و هوا، در مناطق مختلف جهان شده است.
نقاط مختلف كره زمين، به يك ميزان توسط خورشيد گرم نمي شوند زيرا اولا: عواملي مانند جنس و رنگ زمين، داشتن پوشش گياهي و يا فقدان آن و غيره به ميزان متفاوت در مقدار انعكاس انرژي گرمايي خورشيد، موثر هستند.(قابل ذكر است كه اكثر گرماي جو زمين يا گرمايي كه ما احساس مي كنيم، نتيجه انعكاس تشعشعات خورشيد در سطح زمين است كه تقريباً ۸۵ درصد گرماي جذب شده توسط جو را تشكيل مي دهد، در حالي كه تشعشعات مستقيم خورشيد به هنگام عبور از اتمسفر در راه رسيدن به زمين، فقط ۱۵ درصد گرما را توليد مي كند.) ثانياً: علت نامساوي گرم شدن سطح زمين در مناطق مختلف جهان اختلاف در زاويه تابش تشعشعات خورشيد است كه در مناطق مختلف، متفاوت است و علت آن كروي بودن شكل زمين و ميل محور چرخش آن است كه بالغ بر ۵/۲۳ درجه مي باشد. علت گرم شدن فصلي مناطق مختلف (تابستان) اين است كه: كره زمين در ۳۶۵ روز يك بار به دور خورشيد مي گردد. در طول اين عمل، محور چرخش زمين، صرف نظر از نوسانات مختصر، هميشه داراي ميل يكسان است. به علت اين ميل، نيمكره شمالي، در مواقعي از سال، از آفتاب بيشتري برخوردار مي شود و آن، فصل تابستان است. در اين فصل، آفتاب در مدار رأس السرطان عمود بر زمين مي تابد. از اين جهت شدت گرماي اين منطقه از سطح زمين به حداكثر مي رسد(فصل تابستان نيمكره شمالي). پس ازسپري شدن يك دوره ۶ ماهه، نيمكره شمالي، در حالي كه موقعيت محور چرخش كره زمين همچنان بدون تغيير مي ماند، پشت مي كند به خورشيد. در اين شرايط، خورشيد بر روي رأس الجدي قرار مي گيرد و در اين منطقه(نيم كره جنوبي) حداكثر شدت گرما را، سبب مي شود.(فصل تابستان نيم كره جنوبي)
بنابر اين، براي نوسانات فصلي دما در سطح كره زمين، مسافتي كه اشعه هاي خورشيد بايد پشت سر بگذارد تا به سطح زمين برسد، مهم نيست بلكه مهم و تعيين كننده، زاويه تابش خورشيد است كه در بالا ذكر شد( زاويه اي كه در برخورد اشعه خورشيد با سطح زمين، بوجود مي آيد.) اين زاويه تابش خورشيد با زمين در استوا، ۹۰ درجه(قائم) است، يعني خورشيد در استوا، بر سطح زمين عمود مي تابد. بنابر اين، اين نقطه از كره زمين، بيش از هر نقطه ديگر آن گرما دريافت مي دارد. اما به علت مدور بودن كره زمين، زاويه تابش خورشيد در دو طرف استوا به طرف شمال و جنوب، كوچكتر مي شود، يعني تشعشعات خورشيد روي يك سطح وسيع پخش مي شود.(برخلاف منطقه استوا كه يك مترمربع نور خورشيد، روي يك مترمربع در سطح زمين متمركز مي گردد) كه نتيجه آن كمتر گرم شدن جو آن منطقه از كره زمين است. در دو قطب شمال و جنوب كره زمين، زاويه تابش خورشيد، آن قدر كوچك است كه تشعشعات خورشيد روي سطح بسيار وسيعي پخش مي شود كه گرماي بسيار كمي براي جو آن مناطق بوجود مي آورد. از اين جهت هواي اين مناطق فوق العاده سرد است.
منطقه بين المدارين(تقريباً ۲۳ درجه شمال و جنوب استوا) به علت اين كه در طول سال دو بار آفتاب عمود بر سطح آن مي تابد، بيشترين گرما را دريافت مي دارد، در نتيجه داراي آب و هواي گرم است(بخش جنوبي كشور ما كه با عرض جغرافيايي ۲۵ درجه شروع مي شود، نزديك رأس السرطان يعني عرض حدود ۲۳ درجه شمالي قرار دارد و علت اصلي گرم بودن آب و هواي مناطق جنوبي كشور،همين عامل است. اما كشورهاي اروپايي كه در محدوده عرض جغرافيايي ۶۰ درجه شمالي قرار دارند، از ر أس السرطان بوده و لذا داراي آب و هواي معتدل مي باشند.)
بنابر اين علت گرم بودن يا سرد بودن آب و هواي يك منطقه به ميزان درجه تابش خورشيد بر سطح آن بستگي دارد. اما عامل ديگري ضمن ميزان درجه تابش خورشيد در آب و هواي هر منطقه مؤثر است و آن چرخش كره زمين و تأثير نيروي حاصله از آن است(نيروي معروف به نيروي كوري اولي Corilis) كه توام با اثر تابش متفاوت خورشيد باعث بوجود آمدن مراكز متفاوت فشار هوا در مناطق مختلف كره زمين مي شود و وضعيت فشار هوا هم در سطح كره زمين، از عوامل مهم تعيين كننده شرايط آب و هوايي است، به عبارت ديگر، بوجود آورنده تيپ هاي مختلف آب و هوا، بويژه از لحاظ مقدار بارش مي باشد(آب و هواي مرطوب، نيمه مرطوب، نيمه خشك، خشك و بياباني). به طور كلي تراكم هوا(فشار كم يا زياد) تعيين مي كند كه آيا هوا مي  تواند صعود كند، بالا برود و احتمالاً سرد بشود و ايجاد بارندگي كند و يا پايين بيايد و سقوط كند و احتمال بارندگي را از بين ببرد.
از آنچه تا اينجا به اختصار درباره عوامل موثر در پيدايش مناطق مختلف آب و هوايي نوشتيم، اين نتيجه حاصل مي شود كه در مناطق مختلف سطح كره زمين، گرم و يا سرد و يا معتدل بودن آب و هوا به درجه زاويه يا شدت تابش خورشيد و همين مقدار بارندگي(ريزشهاي جوي)، مرطوب و يا خشك بودن آن منطقه، بستگي پيدا مي كند. نيز به ميزان شدت تابش خورشيد و ميزان فشار هوا. بر اين اساس، استوا داراي آب و هواي گرم و مرطوب است زيرا آفتاب به اين نقطه عمود مي تابد(و گرم بودن آن ناشي از اين عامل است). اين عامل توأم با تأثير نيروي چرخش كره زمين(نيروي كوري اولي) باعث شده كه در اين منطقه هواي كم فشار حاكم گردد. از ويژگي  هواي كم فشار، داشتن امكان صعود است كه با صعود كردن و سرد شدن هر روز، ايجاد بارندگي مي كند. لذا بر اثر دو عامل مذكور(تابش شديد خورشيد و چرخش كره زمين) در اين منطقه از كره زمين(استوا) آب و هواي گرم مرطوب بوجود آمده است.
علت خشك و معتدل شدن آب و هواي ايران و معتدل و مربوط شدن اروپا: از استوا به سمت شمال(قطب) زاويه تابش خورشيد كوچك و كوچك تر مي شود و لذا از گرماي هوا از استوا تا قطب به تدريج كاسته مي گردد. اين عامل، توأم با نيروي حاصله از چرخش كره زمين سبب مي شود كه در عرض جغرافيايي حدود ۲۰ تا ۴۵ درجه، يك هواي پرفشار حاكم گردد. هواي پرفشار، با دو اثر خود، مانع بارندگي مي شود: يكي پخش هوا و ممانعت از تراكم آن و ديگري امكان صعود را به هوا نمي دهد. لذا كشورهايي كه در اين عرض جغرافيا واقع شده اند به اصطلاح در نوار خشك يا بياباني قرار داشته مي بايست از لحاظ بارندگي فقير و داراي آب و هواي خشك و بياباني باشند و چون زاويه تابش خورشيد نسبت به مناطق پايين تر (استوا) كوچكتر مي شود، از لحاظ دما هم داراي آب و هواي معتدل هستند. بنابر اين كشور ما در عرض جغرافيايي ۲۵ تا ۴۰ درجه واقع شده، داراي آب و هواي معتدله خشك است. در محدوده عرض جغرافيايي حدود ۶۰ درجه يعني اروپا كه موضوع بحث ما در اين مقاله است، زاويه تابش خورشيد باز هم كوچكتر مي شود يعني يك مترمربع تشعشعات خورشيد در سطح بسيار وسيعي پخش مي شود، در نتيجه گرماي كمتري از خورشيد به سطح زمين آن مي رسد. به عبارت ديگر اين منطقه (اروپا) به طور كلي در شرايط معمولي، خشك تر از مناطق شمالي كشور ما است. از آنجا كه در اين منطقه هواي كم فشار حاكم است و از ويژگي  اين هوا اين است كه امكان صعود براي آن وجود دارد، لذا به اين طريق(بالا رفتن و سرد شدن) امكان بارندگي فراهم مي گردد.
بنابر اين اروپا در مجموع داراي آب و هواي معتدل مرطوب است كه نه زياد گرم ونه زياد سرد مي شود و در طول هفته هم بدون بارندگي نيست . در منطقه اي مانند انگليس كه در دريا واقع شده و آب و هواي دريايي(ماري تيم) دارد انتظار بارندگي هر روز يا يك روز در ميان وجود دارد. اگر سه روز باران نبارد، خشكسالي اتفاق افتاده و اگر ده روز نبارد، خشكسالي كشنده حاكم گشته است، يعني بسياري از محصولات كشاورزي به علت نرسيدن آب كافي به آنها، از بين مي روند. به عنوان مثال همانند غرب كشور ما كه اگر در فصل بهار بارندگي صورت نگيرد، زراعت ديم قابل برداشت نمي شود.
ادامه دارد

آتش  سوزي هاي اخير در پرتغال كه از پيامدهاي گرماي شديد تابستان امسال در قاره اروپا مي باشد، تاكنون هزاران هكتار از جنگل هاي اين كشور را نابود كرده است. كارشناسان محيط زيست و زمين شناسان هشدار داده اند، با آغاز باران هاي فصلي در زمستان آينده، اين مناطق دستخوش فرسايش شديد خاك خواهد شد و ممكن است، سيل هاي ويرانگري به همراه داشته باشد.
به گزارش خبرگزاري فرانسه از ليسبون، پايتخت پرتغال، فرانسيسكو فريرا، معاون بزرگترين گروه سبز پرتغال به نام «كركاس» گفت: طي نخستين بارندگي هاي پاييز، حجم عظيمي از خاك به صورت رسوبات شسته شده روانه نواحي پايين دست و يا رودخانه ها خواهد شد.
براساس برآورد اين گروه بيش از ۵/۱۲ ميليون تن خاك حاصلخيز طي ۱۲ ماه آينده دچار فرسايش مي شود كه علاوه بر انباشتن درياچه پشت سدها، زيان هاي سنگيني را متوجه كشاورزي منطقه خواهد كرد.
فريرا خاطرنشان كرد: «اگر افرادي هستند كه آب مصرفي شان از رودخانه ها و درياچه ها تأمين مي شود، كيفيت اين آب صدمه خواهد ديد، زيرا اگر بارندگي شديد رخ دهد خاكسترها و رسوبات را با خود به رودخانه ها و درياچه ها حمل خواهد كرد.»
به گزارش اداره جنگلداري پرتغال در نتيجه گرماي هوا و تغييرات اقليمي تابستان امسال حدود ۲۱۵ هزار هكتار جنگل هاي كهن، نهالستان ها و بوته زارها در منطقه اي- به وسعت كشور لوكزامبورگ - بر اثر آتش سوزي هاي وسيع تخريب شده است.
اين آتش سوزي ها در طول ۵۰ سال اخير بي سابقه بوده است. در سالهاي ۱۹۸۰ و ۱۹۹۱ ميلادي نيز جنگل هاي پرتغال دستخوش آتش سوزي هاي وسيعي شدند، اما دامنه حريق و ميزان خسارات كمتر بود.
مسئولان جنگلداري پرتغال همچنين اعلام كردند كه در كوه هاي منطقه توريستي آلگارو جنوبي نيز آتش سوزي هاي وسيع و پرخسارتي رخ داده است.
به گفته مقام هاي محلي اين آتش سوزيها ۴۰ هزار هكتار زمين را دربرگرفت.
طبق برآورد كارشناسان براي هر هكتار زمين سوخته، ۵۰ تن خاك دچار فرسايش مي شود.
از ۹ مرداد ماه سال جاري به اين سو حدود ۲۵۰ هزار هكتار جنگل در پرتغال بر اثر آتش سوزي از بين رفته است.
دولت پرتغال آتش سوزي جنگل ها را يك فاجعه ملي دانسته است. مقامات دولتي همچنين گفته اند اين آتش سوزي ها تاكنون حدود يك ميليارد يورو (۱/۱ ميليارد دلار) خسارت به همراه داشته است.
كارشناسان اقليم در پاريس، گرماي بي سابقه اروپا در تابستان امسال را ناشي از تغييرات آب و هوايي زمين مي دانند كه تراكم گازهاي گلخانه اي در آتمسفر زمين، در پيدايش آن بي تأثير نبوده است. اين كارشناسان اجراي مصوبات پيمان هاي جهاني محيط زيست از جمله پيمان كيوتو را براي ايجاد تعادل در اقليم جهان ضروري و حياتي مي دانند.
ترجمه: سعيد علوي نائيني