Hamshahri Newspaper

يكي از تمدن هاي درخشان ايران زمين كه كمتر مورد توجه قرار گرفته و ايرانيان شناخت كمتري از آن دارند، تمدن اورارتو است. از سده نهم تا ششم پيش از ميلاد، شمال باختري و بخشي از باختر ايران تحت حكومت اورارتوها بود، آنان قومي مبتكر، خلاق و آبادكننده بودند. اورارتوها در سرزميني كه در زمان قدرت آنها از ساحل باختري درياي خزر تا سوريه كنوني و درياي مديترانه گسترده بود، شهرها و كاخ ها، دژها و معابد متعدد ساختند، تاكستان ها و باغ هاي ميوه به وجود آوردند و براي تأمين آب مورد نياز آنها، نهرها و كانال هاي بسياري حفر كردند و در فلزكاري سرآمد اقوام آن ادوار بودند، مادها و پارسواش ها مدت دويست سال در جوار اورارتوها زيستند و بر تمدن يكديگر تأثير گذاشتند، هنر هخامنشي متأثر از هنر اورارتو است.
پروفسور كلايس، باستانشناس آلماني طي سالهاي ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۸ در استانهاي آذربايجان باختري و خاوري به بررسي و كاوش پرداخت و تعداد بسياري از آثار تمدن اورارتو را كشف كرد. تاكنون ۱۰۱ منطقه مسكوني متعلق به تمدن اورارتو در آذربايجان شناسايي شده است.
سلاطين اورارتو
آرام در ۸۶۰ پيش از ميلاد اقوام مختلف را كه در حوالي درياچه وان در خاور آسياي صغير مي زيستند متحد كرد و سلسله اورارتو را بنيان نهاد. پس از آرام، ساردوري در ۸۴۳ پيش از ميلاد بر تخت سلطنت اورارتو نشست، فرزند ساردوري، ايشبواي ني، است كه پس از پدر در سال ۸۲۴ پيش از ميلاد بر اريكه سلطنت اورارتو جلوس كرد. او تا جنوب درياچه اروميه را متصرف شد. ايشبواي ني، به عمران و آبادي سرزمين هاي تحت حكومت خود توجه خاصي داشت و در نقاط مختلف آن، شهرها و دژهاي بسياري ساخت. «منوآ» در ۸۱۰ پيش از ميلاد حكومت اورارتو را به دست گرفت. او يكي از قدرتمندترين پادشاهان اورارتو بود. آرگيشتي، فرزند «منوآ» در ۷۸۶ پيش از ميلاد به سلطنت رسيد. او به بسط و گسترش سرزمين اورارتو و ساختن شهرها و احداث كانال هاي آب و ايجاد تاكستان ها و باغ هاي وسيع همت گماشت. امپراتوري اورارتو در زمان سلطنت «آرگيشتي» اول از ساحل باختري درياي خزر تا شمال سوريه گسترده بود. او كشور «ماننا» در ساحل درياچه اروميه، و پارسواش را متصرف شد.
ساردوري دوم پس از پدر به تخت سلطنت نشست، فرزند ساردوري، به نام روساي اول در ۷۲۰ پيش از ميلاد پادشاه اورارتو شد. او در شمال خاوري درياچه اروميه نزديك مرند، دژي مستحكم بنا كرد و در چند نقطه شهرهايي به نام روسا هينلي بنياد نهاد. آرگيشتي دوم، پس از مرگ پدر در سال ۷۱۲ پيش از ميلاد جانشين او شد. «آرگيشتي» از درگيري با دولت آشور، پرهيز كرد و در نقاط مختلف شهرهايي به نام آرگيشتي هينلي به وجود آورد. روساي دوم ۶۸۵ - ۶۴۵ پيش از ميلاد آخرين پادشاه دوران اقتدار اورارتو بود. او در ناحيه بسطام شهرستان ماكو شهري به نام «روسا هينلي» ساخته است. آخرين پادشاهان اورارتو، «ساردوري سوم» و «روساي سوم» بودند. در ۵۸۵ پيش از ميلاد سپاهيان ماد، توشبا، پايتخت اورارتو را تسخير و ويران كردند و سلسله اورارتو منقرض شد.
اورارتوها، باني و مبتكر صفه سازي بودند. آنها شهرها، دژها و كاخ هاي خود را بر روي صفه مي ساختند، شيوه كار آنها چنين بود كه سه سولي دامنه ارتفاعات را به وسيله سنگ هاي حجيم تراشيده شده محصور مي كردند، سپس حد فاصل ديوارهاي مزبور و دامنه كوه را پر مي نمودند، اين صفه از سطح زمين هاي اطراف مرتفع تر بود. براي مهاجمان دسترسي به آن مشكل و دفاع از صفه بخوبي ميسر بود. صفه سازي ابداع اورارتوهاست و پيش از آنها هيچ قومي از چنين شيوه اي براي شهرسازي استفاده نكرده است، پارسواش ها كه مدت دويست سال در جوار اورارتوها زيسته بودند چون ابتدا در خوزستان و سپس در فارس مستقر شدند، مجموعه بناهاي خود را بر روي صفه ساختند، آنان نخستين صفه را در مسجد سليمان و سپس در برده نشانده در ۲۵ كيلومتري شمال خاوري مسجد سليمان به وجود آوردند، كمبوجيه در پاسارگاد بناها و كاخ هايي بر روي صفه اي مرتفع ساخت. داريوش هخامنشي و جانشينانش در دامنه كوه رحمت بر روي صفه اي وسيع باعظمت ترين، زيباترين و باتناسب ترين بنايي كه به دست بشر ساخته شده است، به وجود آوردند.
از اورارتوها تعدادي سنگ نوشته در نقاط مختلف آذربايجان كشف گرديده است. تا پيش از سلطنت «ايشبواي ني» (۸۲۴ - ۸۱۰ پيش از ميلاد) سنگ نوشته هاي اورارتوئي به خط و زبان آشوري بود. ولي هنگام سلطنت ايشبواي ني خط ميخي اورارتوئي ابداع شد و از آن پس از اين خط براي نوشتن سنگ نوشته ها استفاده كردند.
۱ - سنگ نوشته «كيلي شين» جنوب باختري اشنويه در جاده رواندوز از ايشبو اي ني.
۲ - سنگ نوشته «داش تپه» در ۱۹ كيلومتري باختر مياندوآب مربوط به عصر منوآ.
۳- سنگ نوشته «سقين دل» از ساردوري (۷۵۳ - ۷۳۵ پيش از ميلاد) در نزديك روستاي ورزخان از توابع شهرستان اهر.
۴ - سنگ نوشته رازليق - در ۱۲ كيلومتري شمال سراب از - آرگيشتي دوم (۷۱۳ - ۶۸۰ پيش از ميلاد)
۵ - سنگ نوشته نشتبان در دامنه كوه سبلان نزديك سراب از آرگيشتي دوم.
۶ - سنگ نوشته بسطام در بخش قره ضياءالدين از روساي دوم ۶۸۰ - ۶۴۶ پيش از ميلاد در بخشي از سنگ نوشته مزبور درباره ساختن شهر روسه يا روسا هينلي در بسطام چنين نوشته شده است:
«روسا پسر آرگيشتي اين معبد بلند را براي خالدي خداي برپا كرد، به نيروي خالدي، روسا پسر آرگيشتي سخن مي گويد. اين سرزمين خالي بود و چيزي در اينجا برپا نشده بود. همانطور كه خالدي به من فرمان داده است، من در اينجا بنا ساختم و اين شهر را روسا ناميدم...»
۷ - سنگ نوشته، قلاتگاه در ۱۲ كيلومتري اشنويه. اين سنگ نوشته در پايه ضلع جنوبي ديوار مخروبه استخر و آب انبار قلاتگاه قرار دارد.
گيرشمن در كتاب «هنر ايران» مي نويسد:
«چند جام و اشياء ديگر از جنس نقره و برنز و تعداد زيادي مجسمه كوچك گلي در املش گيلان به وسيله دهقانان كشف شده است. همراه اشياء مزبور دوچشم بند برنزي مربوط به دهنه و يراق اسب نيز پيدا شده كه روي اين چشم بندها كتيبه اي به خط ميخي وجود دارد كه يكي از آنها به نام شاه منوآ ۸۱۰ - ۷۸۶ پيش از ميلاد و ديگري به نام شاه آرگيشتي اول ۷۸۶ - ۷۶۰ پيش از ميلاد است.»
زبان مردم اورارتو
اين زبان نه سامي است و نه هند اروپايي، بلكه زباني است نزديك به زبان اقوام ميتاني از خانواده زبان هاي قفقازي. تعدادي از اسامي شهرهاي اورارتو عبارت است از: سونيك، آفرنيك، گقاركونيك، آشدونيك و يزدنيك.
اسامي، آرارات، آيرارات، دوسبا، دارون، آرجيش و آخوريان ريشه اورارتوئي دارند.
دين مردم اورارتو
بر روي صخره وان سنگ نوشته اي از ايشبواي ني و فرزندش «منوآ» كشف گرديده است، كه اسامي خدايان اورارتو و نوع قرباني اي كه تقديم خدايان مي شد نوشته شده است. اورارتوها ۱۹ خدا داشتند كه بزرگترين خدايان، «خالدي» رب النوع آسمان، مهرباني، شجاعت و جنگ بود. معبد اصلي «خالدي» در موساسير در جنوب باختري درياچه اروميه قرار داشت. بر روي لوحه هاي برنزي درهاي قصر «سالمانا سار» پادشاه آشور تصوير معبد موساسير كه آشوريان آن را غارت مي كنند ديده مي شود. معبد بر روي سكويي ساخته شده و با سقفي شيرواني مانند با پيشاني مثلثي شكل كه در راس مثلث جسمي كوزه مانند قرار داشت. قسمت جلويي بام معبد بر روي شش ستون مدور استوار بود و بر روي آنها سپرهاي تزئيني نذري نصب شده بود. پادشاهان اورارتو چون در جنگي پيروز مي شدند به زيارت معبد خالدي مي رفتند و هدايايي تقديمش مي كردند و قرباني مي نمودند. همسر خالدي «باگبارتو» بود، «ته ايشبا» رب النوع آب، سيل و توفان بود. معبد اصلي «ته ايشبا» در شهر گومنو واقع شده بود كه تاكنون كشف نشده است. همسر او الهه «خوبا» بود. رب النوع آفتاب «شيويني» نام داشت و همسر او «توشيا» بود. معبد «توشيا» در شهر توشيا- پايتخت اورارتو- واقع شده بود.
رب النوع هاي مورد پرستش اورارتوها عبارت بودند از: رب النوع هاي خاك، دريا، آفتاب، كوهستان،صخره، راه، ماه و ستارگان. درخت مقدس نيز مورد پرستش آنان بود و در نقش هاي اورارتويي بسيار تكرار شده است.
سازمان ميراث فرهنگي كشور دژ بسطام را به عنوان مركز مطالعات اورارتوشناسي ايران در شمال غرب كشور انتخاب كرده است و از تابستان سال ۱۳۷۸ يك هيأت ايراني فعاليت هاي باستان شناسي را در محل دژ آغاز نموده است.