دنيايي را تصور كنيد كه در آن به جاي يك ميليون و 500 هزار گونه گياهي و جانوري كه تاكنون كشف شده و ميليون ها گونة ديگر كه در انتظار كشف شدن هستند، از هر گونة حياتي تنها چند ابرگونه وجود داشته باشد. در اين دنيا احتمالاً رژيم غذايي همه مردم دنيا شباهت بسيار زيادي به هم پيدا مي كند. گياهان باغچه ها هم همين طور. چشم انداز جنگل ها و حيات وحش نيز در سرتاسر آن يكسان است و ديگر نمي توان اميدي به كشف تركيبات شيميايي تازه از گياهان متنوع بست. بي گمان چنين دنيايي بسيار كسل كننده و يكنواخت خواهد بود.
شايد اين تصوير بسيار بعيد و دور از حقيقت باشد. اما نظر كوتاهي به گذشتة نزديك حكايت از واقعيت ديگري مي كند كه پيدايش حفره اي به وسعت قاره آمريكا در لاية ازون توسط انسان تنها يكي از مصداق هاي آن است. بسياري از اين تغييرات گسترده و ناخوشايند در كسر بسيار كوچكي از تاريخ حيات و در جزء بسيار كوچكتري از تاريخ پيدايش انسان بر سطح كره زمين روي داده است.
دستكاري ژنتيك، روشي جسورانه و خلاقانه است كه بشر براي چيرگي بر محدوديت هاي طبيعي ابداع كرده است، اما همين روش خلاقانه اگر به نظم و قاعده درنيايد فاجعه به بار مي آورد. از اين رو نمايندگان بيش از 130 كشور در 24-29 ژانويه 2000 در مونترال تحت عنوان كنوانسيون گوناگوني زيستي گرد آمدند تا بر پروتكلي درباره ايمني زيستي توافق كنند. اين پروتكل حاكم بر بازرگاني بين الملل در زمينه زيست ساختارهاي دستكاري شده است و هدف آن كنترل و كاهش خطرات استفاده و تجارت چنين محصولاتي در دنياست.
ايران در بهمن سال گذشته اين پروتكل را امضا كرد تا خود را از خطرات ياد شده مصون دارد. اما اين بار هم فاصله قانون تا اجراي آن، ضربة ديگري بر پيكر زخم خورده محيط زيست ايران وارد كرد.
چندي پيش رئيس سازمان حفاظت محيط زيست خبر از واردات مواد خوراكي به كشور داد كه در برخي موارد اين مواد دستكاري ژنتيكي شده اند. واعظ جوادي گفت: متأسفانه هم اكنون در اين زمينه هيچ نظارتي وجود ندارد.
ممكن است اين پرسش پيش بيايد كه چگونه اين مواد محيط زيست را به خطر مي اندازد. پاسخ ساده است: از طريق وارد شدن اين گونه هاي مقاوم به محيط زيست طبيعي، رقابت غذايي و نهايتاً نابودي گونه هاي بومي. اين همان بلايي است كه بر سر بسياري از گونه هاي ماهي آب شيرين آمده است. مردم ماهي هاي شب عيد را در نهرها و رودخانه ها رها مي كنند. اين گونه هاي مقاوم در رقابت غذايي با گونه هاي بومي قرار مي گيرند. برنده اين رقابت، رقيبان وارداتي هستند.
به نظر مي رسد خطر ورود محصولات دستكاري شده ژنتيك به طبيعت به خصوص در گونه هاي گياهي كه كنترل آنها دشوارتر است، بيشتر باشد. از اين رو، خبر رهاسازي برنج تراريخته پيش از آزمايش ريسك و تأييد سازمان محيط زيست، بسيار نگران كننده است.
اين خبر ناخوشايند را دكتر فاطمه واعظ جوادي داد و در ادامه اظهار داشت: در صورتي كه مجري اين طرح نسبت به اين امر اقدام كرده باشد، خلاف قانون رفتار كرده است. در برنج تراريخته باكتري BT را وارد برنج طارم كرده و آن را به آفت كرم ساقه خوار مقاوم كرده اند.
جالب اين جاست كه چنين اتفاقي در كشوري مي افتد كه هم اكنون مسئوليت دبيرخانه ايمني زيستي را برعهده دارد و به رغم آن كه از مجري طرح برنج تراريخته خواسته شده تا مستندات اين طرح را براي سازمان حفاظت از محيط زيست ارسال كند، تنها به ارائه مستندات ناقص بسنده شده كه تازه همان هم بر مبناي چند مقاله اي بوده است كه مربوط به برنج ارائه شده توليدكننده نيست. اين در حالي است كه براي اين گونه خاص از برنج بايد تمامي آزمايشات جهت رهاسازي به صورت مجدد صورت گرفته و مستندات به سازمان ارسال مي شد.
فاطمه واعظ جوادي اضافه مي كند: انسان دانه برنج را مصرف مي ژكند، اما اين كه چه بر سر ساقه اين برنج كه مي تواند كرم ساقه خوار را از بين ببرد مي آيد و تأثير آن بر ميكروارگانيسم ها و ساير موجودات چيست سؤالي است كه سازمان حفاظت محيط زيست دارد.
رئيس سازمان حفاظت محيط زيست افزود: سازمان حفاظت محيط زيست همچنين اين نگراني را دارد كه اكوسيستم خاك و موجودات و نيز حشرات به عنوان سيكل دوم و پرندگاني كه اين حشرات را مي ژخورند به عنوان سيكل سوم و دام و طيور و انسان در سيكل ژهاي بعدي چه ضررهايي مي ژبينند.
وي با اشاره به اين كه مجري طرح مستندات انساني برنج تراريخته را نيز ارايه نكرده است، گفت: حتي از مجري طرح خواسته شده نمونه اي از خود برنج را در اختيار سازمان محيط زيست قرار دهد كه مجري، اين كار را نيز انجام نداده است.
نيازي به يادآوري نيست كه ورود ناخواسته اين گونه جديد چه عواقب وخيمي در پي خواهد داشت. پيوستن به قراردادهاي جهاني نظير پروتكل كارتگنا و تدوين قوانين ملي نظير قانون ملي ايمني زيستي كه در انتظار تدوين و تصويب آن هستيم، نيز علي القاعده بايد نتايج عملي در كنترل اين گونه خطرات داشته باشد.
به خاطر داشته باشيم كه همبست اشكال زيستي و همكنشي آنها با هم و با زيست بوم است كه زمين را يگانه مكان قابل سكونت براي انسان ساخته و شمار بسياري از كالاها و خدماتي را كه زندگي ما انسان ها بستگي به آن دارد، تأمين مي كند.

دستكاري ژنتيك، روشي جسورانه و خلاقانه است كه بشر براي چيرگي بر محدوديت هاي طبيعي ابداع كرده است. اما همين روش خلاقانه اگر به نظم و قاعده درنيايد فاجعه به بار مي آورد. چندي پيش رئيس سازمان حفاظت از محيط زيست خبر از رهاسازي برنج تراريخته پيش از آزمايش ريسك و تأييد اين سازمان داد.
اين رهاسازي در حالي انجام شده است كه ايران مسئوليت دبيرخانه ايمني زيستي را برعهده دارد. در اين شرايط نبود هيچ گونه نظارت بر اين گونه فعاليت ها بسيار نگران كننده است.
عكس: مسعود خامسي پور

گروه شهري - قانون حفاظت از آبهاي تحت حاكميت ايران در رابطه با آلودگيهاي نفتي اصلاح مي شود. دكتر نبوي، مديركل دفتر محيط زيست دريايي سازمان حفاظت محيط زيست با بيان اين خبر به خبرنگار همشهري گفت: در اين زمينه منتظر نظر نهايي هيات دولت هستيم. وي تاكيد كرد: بسياري از واحدهاي دست اندركار در مسايل نفتي موضوعات زيست محيطي را رعايت نمي كنند، اين در حالي است كه در گزارشهاي ارزيابي زيست محيطي خود موارد منفي و تاثيرات سوء بر محيط زيست را در گزارش خود لحاظ نمي كنند.

آرش نورآقايي- آن زمان كه اين جانور در هيچ جاي ديگر جهان وجود نداشت، در جنگل هاي كنار رودهاي دز و كرخه دوباره كشف شد. در سال 1337، 2رأس از اين جانور به باغ وحش اپل در آلمان منتقل شدند و 6?رأس ديگر در سال 1342به دشت نازساري انتقال يافتند. در نتيجه مراقبت هاي انجام شده تعداد گوزن ها افزايش يافت و به اين ترتيب گونه اي كه بيم نابودي كامل آن مي رفت، نجات يافت. در دو دهه اخير نيز تعدادي گوزن زرد از دشت ناز به جزيره اشك در درياچه اروميه و تعدادي نيز به بيشه هايي در خوزستان انتقال داده شده اند. اما به دليل اينكه تمام گوز ن هاي موجود از نسل 6گوزن منتقل شده به دشت ناز هستند، اين نگراني وجود دارد كه اختلالات ژنتيكي در گوزن ها پيدا شود. براي حفظ نسل اين جانوران بايد تعدادي گوزن از مناطق طبيعي زنده گيري  شود تا در كنار گوزن هاي پرورش يافته به طرق غيرطبيعي به توليدمثل بپردازند. گوزن زرد ايراني با رنگ زرد متمايل به آجري و خال هاي سفيد، پستاندار بسيار زيبايي است كه شاخ آن در پايان هر سال از اوايل اسفند به بعد مي افتد و شاخ جديد بلافاصله رشد مي كند و در تابستان تكميل مي شود.

سرويس شهري بخش هاي عمده اي از مسير خط لوله كنوني ري-قوچك در مناطق مسكوني قرار دارد و هر لحظه احتمال دارد با بروز حادثه، لوله هاي پوسيده اين مسير فاجعه عظيم زيست محيطي به بار آورد.
سرپرست معاونت محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست با بيان اين مطلب گفت: سازمان حفاظت محيط زيست با احداث خط لوله ري-قوچك موافقت كرده است، اما تصميم نهايي را در اين خصوص رئيس جمهوري به عنوان رئيس شوراي عالي حفاظت محيط زيست اتخاذ مي كند. دكتر اصيليان افزود: خط لوله ري ـ قوچك در سال 1351 با هدف انتقال مواد نفتي به انبار ري احداث شد كه در حال حاضر با توجه به توسعه شهر تهران، بخشهاي عمده اي از اين مسير در مناطق مسكوني قرارگرفته و هر لحظه احتمال دارد به دليل پوسيدگي لوله ها و يا بروز حادثه، فاجعه عظيم زيست محيطي رخ دهد.
وي گفت: حدود 4 ماه قبل، اين موضوع از سوي شركت پخش و پالايش فرآورده هاي نفتي، به شوراي امنيت ملي ارجاع داده شد و در وزارت كشور نيز مطرح شده بود و بر اساس تصميم گيري نهايي، فرصتي يك ماهه به سازمان حفاظت محيط زيست داده شد تا در اين خصوص تصميم گيري كند. سرپرست معاونت محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست با اشاره به اين كه سه گزينه از سوي شركت پالايش و پخش براي انتقال خط لوله مذكور پيشنهاد شد، افزود: دو گزينه پيشنهادي از زمين هاي در اختيار يك نهاد نظامي در پارك ملي سرخه حصار عبور مي كرد و گزينه سوم نيز كه از خارج پارك عبور مي كرد، پارك را دور زده و مسير آن از بالاي سد ماملو بود. اين درحالي است كه سد ماملو به عنوان منبع تامين آب شرب جنوب و جنوب شرق تهران ممكن بود به دليل عبور لوله نفتي دچار مشكلات زيست محيطي شود. وي افزود: در نهايت بر سر گزينه ديگري كه از داخل پارك عبور مي كرد توافق شد، اين در حالي است كه گزينه هاي قبلي پارك را به دو نيم تبديل مي ژكرد، ولي گزينه انتخابي در حاشيه پارك بوده و مسيري است كه آسيب چنداني به پارك وارد نمي كند.
سرپرست معاونت محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست افزود: عليرغم موافقت نهايي سازمان حفاظت محيط زيست هنوز هيچ گونه مجوزي صادر نشده ،چرا كه دادن چنين مجوزي در پارك ملي منوط به موافقت رئيس جمهوري به عنوان رئيس شوراي عالي محيط زيست است، ضمن اينكه موضوع در حال حاضر توسط معاونت محيط زيست طبيعي در حال بررسي است.