همايش بزرگداشت يكصدمين سال تولد پروفسور حسابي به منظور ارج نهادن به روح پژوهش و انديشه ايراني با همكاري بنياد پروفسور حسابي، خانواده ايشان و ساير علاقه مندان و شاگردان استاد، روز پنجم اسفند ماه (دوشنبه گذشته) در محل سالن همايش هاي بين المللي صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران برگزار شد. هدف از برگزاري اين مراسم، گراميداشت جايگاه رفيع معلمي و استادي، تحقيق و پژوهش در يكصدمين سالروز تولد استادي است كه با وجود امكانات مناسب و برجسته علمي و پژوهش در پيشرفته ترين كشورهاي اروپايي، با نهايت عشق و ايمان به ميهن خود بازگشت و تمام عمر گرانبار خود را، علاوه بر تلاش خستگي ناپذير در سه نسل كاري و تربيت هفت نسل استاد و دانشجو، صرف پيشرفت ايران كرد و به تاسيس برجسته ترين و موثرترين موسسات پژوهشي، دانشگاهي و بنيادي كشور اهتمام ورزيد.
تجليل از بزرگان اين مرزوبوم و علي الخصوص بزرگ مردان عرصه علم و دانش مدت هاي مديدي است كه به ورطه فراموشي افتاده است و هيچ گاه يادي از اين عزيزان و قدرشناسي و سپاسگزاري از زحمات آن (نه طي عمر پربارشان و نه پس از آن) صورت نمي گيرد. اگر هم طي اتفاق نادر همانند مورد اخير، ياد و خاطره استادي گرامي داشته شود، اين كار نه از سوي متوليان رسمي كه از سوي شيفتگان و دوستداران وي بوده است. با اين همه گروه علم روزنامه همشهري جمعه فرصت به دست آمده را مغتنم شمرده و گزارشي از اين همايش و زندگي پربار استاد تهيه كرده است، تا هم اداي ديني به «مرد علمي جهان» و «پدر علم فيزيك و مهندسي نوين ايران» كرده باشد و هم خوانندگان با شمه اي از شرح حال و زندگينامه سراسر تلاش و كوشش ايشان آشنا شوند، چرا كه استاد خدمات ارزنده اي به جامعه علمي ايران ارائه كرده و از اين رو حق عظيمي بر گردن تمامي اقشار و آحاد ملت ايران و علي الخصوص دانش پژوهان و دانشجويان دارد.
•••
در مراسمي كه روز دوشنبه به مناسبت يكصدمين سال تولد پروفسور حسابي و ارج نهادن به روح پژوهش و انديشه ايراني برگزار شد جمع كثيري از دانشجويان، همكاران، همفكران و علاقه مندان استاد حضور داشتند. در اين مراسم دانشجويان و همكاران وي هر كدام به نقل گوشه هايي از جنبه هاي مختلف شخصيت استاد پرداختند و خاطراتي را كه از ايشان در ياد داشتند نقل كردند. در ابتداي مراسم دكتر توكل دبيركل كميسيون ملي يونسكو در ايران در سخنراني كه با عنوان «بررسي شخصيت علمي و فرهنگي پروفسور حسابي و جايگاه بين المللي ايشان» ارائه شد، ضمن تجليل از شخصيت علمي پروفسور از ايشان به عنوان يك سرمشق و الگو براي قشر جوان دانشجو و دانش پژوه، نام برد و گفت: «در فرآيند توسعه ملي و به خصوص براي فراهم آوردن ذهنيت لازم براي توسعه، ارائه و اشاره به سرمشق هاي انساني گام ضروري است، كودكان و نسل جوان و نوجوان در هويت يابي و تعيين مسير مثال هاي شخصيتي و رفتاري متنوعي را كه در دسترس دارند، آگاهانه يا ناآگاهانه برمي گزينند و به عنوان الگوي آتي فرا راه خود قرار مي دهند.
اگر يك برنامه ملي و يك عزم ملي براي توسعه كشور داريم، بايد شخصيت هايي را هم نشان دهيم، كه به عنوان سرمشق و الگو، چنين تاثيري را در قشرهاي مختلف به خصوص نسل هاي در حال شكل گيري بگذارند.
پروفسور حسابي، با زندگينامه اي پربار، كه نشان دهنده تلاش هاي خستگي ناپذير در راه ارتقاي فردي و ملي است مي تواند سرمشق برجسته اي باشد، و بر دست اندركاران و نهادهاي علمي و فرهنگي است كه با اين نيت به معرفي و تكريم وي بپردازند.
كميسيون ملي يونسكو با توجه به رسالت ها و اهداف تربيتي، علمي و فرهنگي خود، با اين رويكرد قدم هايي برداشته و برخواهد داشت. »
پس از آن دكتر صمد فرخي از شاگردان و دوستان پروفسور ضمن تشريح مراحل مختلف زندگي و تحصيلات استاد گفت: «. . . در آن مقطع زماني (اوايل قرن بيستم) كه علم به سرعت در حال رشد و نمو بود و شاخه هاي نويني بر درخت تناور فيزيك افزوده مي شد، استاد شادروان دكتر حسابي در اروپا از محضر استادان بلندپايه و پرآوازه فيزيك بهره مي برد و با علوم نوين فيزيك آشنا مي شد و در سال ۱۳۰۶ با رهاوردي بس گران قدر به ميهن عزيز بازگشت تا جوانان مشتاق و دانش طلب را تعليم دهد و دانشكده هاي علوم و فني را پي بريزد.
به واقع شادروان دكتر حسابي، پدر و بنيانگذار علوم نوين در ايران است. او ستاره درخشاني بود كه مدت ۹۰ سال در آسمان دانش ايران درخشيد. او بود كه نهال فيزيك را در سرزمين ايران كاشت. از پرتو وجود او بود كه آن نهال امروز درخت تناوري شده است كه در سايه آن مي آساييم و به داشتن آن مي باليم. . . »
پس از آن مهندس امانپور در سخناني با عنوان «فرازهايي از زندگي علمي، فرهنگي و اجتماعي پروفسور حسابي» به بيان جايگاه علمي ايشان در كشور و جامعه جهاني علم پرداخت و گوشه هايي از خاطرات خود را از جنبه هاي مختلف شخصيت ايشان ارائه كرد.
در بخش دوم اين مراسم كه با موضوع «نقش ايرانيان انديشمند مهاجر در علوم جهان و مسئله فرار مغزها» برگزار شده بود، دكتر هادي معاونت امور كنسولي و امور مجلس وزارت امور خارجه در ارتباط با «ايرانيان فرهيخته مهاجر در خارج از كشور و نحوه ارتباط با آنان»، دكتر زارع معاون پژوهشي دانشگاه آزاد پيرامون «راه هاي جذب متخصصين و انديشمندان ايراني مقيم خارج» و دكتر ميرزاحسيني رئيس كالج بوعلي سينا از بوداپست مجارستان پيرامون «آموزش بين المللي: فرصت ها براي سيستم آموزش عالي ايران» به ايراد سخن پرداختند.
در بخش سوم اين همايش نيز كه با عنوان «علوم و تكنولوژي هاي جديد در ايران و جهان» برگزار شد دكتر صديق پيرامون «نقش مراكز رشد و پارك هاي علمي و فناوري در توسعه علوم و اشتغال» و مهندس ابراهيمي اصل در سخناني با عنوان «چه بايد كرد؟» به موانع رشد و توسعه علمي اشاره كرد، و به راهكارهايي براي برون رفت از اين تنگنا اشاره كردند.
آشنايي با بنياد پروفسور حسابي
پروفسور حسابي، پدر علم فيزيك و مهندسي نوين ايران، پس از طي مدارج عاليه، از بهترين مراكز علمي جهان، با فراهم بودن بهترين امكانات، در پيشرفته ترين كشورهاي توسعه يافته، به كشور بازگشته، دانشگاه و بسياري ديگر از مراكز علمي، آموزشي، صنعتي، پژوهشي و فرهنگي كشور را، بنيان نهادند. استاد دكتر سيد محمود حسابي، پس از پيروزي انقلاب، با هدف نيل به خودپايي كشور، واحدهاي پژوهشي و صنعتي بنيان گذاردند، كه اكنون، تحت نام نظارت و حمايت بنياد پروفسور حسابي، با همياري شاگردان استاد: مهندسين، متخصصين و اساتيد دانشگاه، در امر پژوهش و نوآوري، خدمات شايان توجهي را به كشور تقديم مي نمايد.
بخش هاي فعال در اين بنياد، به شرح زير و به طور اجمالي معرفي مي گردد:
۱ - امكانات
كتابخانه ها: شامل سه بخش اصلي: با بيش از ۲۶هزار جلد كتاب، مراكز اسناد، آرشيوها و. . .
سالن كنفرانس: با حدود ۵۰ نفر ظرفيت، مجهز به تجهيزات آوايي و نوايي و. . .
كارگاه و آزمايشگاه هاي مختلف، به ويژه با تخصص هاي مكانيك، هيدروديناميك، الكترونيك، اتوماسيون، . . . و هوش مصنوعي.
۲ - بخش فرهنگي
اين بخش، در زمينه هاي جمع آوري و تدوين كتب، مقالات، رساله ها، تحقيقات ۶۰ ساله استاد در برابرسازي هاي علمي، خاطرات و بيوگرافي ايشان، و برگزاري مراسم بزرگداشت شخصيت هاي علمي - فرهنگي كشور، و ارائه بسياري ديگر از خدمات فرهنگي و زيربنايي فعاليت مي نمايد. شاخه ديگر شايان ذكر در اين خلاصه: موزه پروفسور حسابي است كه روزانه پذيراي چهار گروه از فرهنگ خواهان كشور است.
۳ - بخش زيست محيطي
يكي از محورهاي اصولي تفكر و انديشه پروفسور حسابي، پايبندي ايشان به حفظ محيط زيست، و علاقه فراوان به طبيعت است، كه در جهت گسترش اين محور، بنياد استاد، با مطالعه بر روي پروژه هايي مانند: سيستم بيوگاز و به كارگيري انرژي هاي پايان ناپذير، نظير: انرژي خورشيدي و انرژي باد، به فعاليت مي پردازد.
مجموعه بنياد پروفسور حسابي، واقع در منزل اجدادي استاد (تهران - تجريش - چهارراه حسابي) خود، تبلور پرباري از چگونگي تفكر ايشان و همسرشان است، كه خوشبختانه هم اكنون، توسط خانواده و همياران ايشان، به بهترين نحو، حفظ گرديده و توسعه يافته است.
۴ - بخش علمي پژوهشي
در اين بخش، بنياد پروفسور حسابي با همكاري اساتيد دانشگاه و پژوهشگران ايراني و خارجي به مطالعه در زمينه تئوري ها و نظريات استاد، مي پردازد.
همچنين، دو واحد پژوهشي - صنعتي فياوري خان و مان، با زمينه فعاليت: مكانيك. . . و هيدروديناميك، و نيز واحد صنعتي سغدايي، با زمينه فعاليت: الكترونيك، اپتيك، فيزيك، . . . و سيستم هاي هوش مصنوعي، تحت پوشش اين بخش، مشغول به فعاليت هستند.
از جمله، مي توان به دستاوردهاي واحد تحقيقاتي - صنعتي فياوري خان و مان، در زمينه توليد انواع ماشين هاي كشاورزي و دامپروري، مانند: ماشين هاي شيردوش، سمپاش، شيب سنج، پمپ تهي گر (وكيوم پمپ) اجاق هاي خوراك پز خورشيدي، تصفيه آب خورشيدي، روغندان هاي صنعتي و از دستاوردهاي واحد تحقيقاتي - صنعتي سغدايي، در زمينه هاي پردازش سيگنال، طراحي و ساخت سيستم هاي اتوماسيون كنترلي و نظارتي هوشمند، شامل انواع: كنترل پانل هاي هوشمند با باس هاي استاندارد سريال، سيستم هاي آدرس پذير و زوني، طراحي و اجراي سيستم هاي اتوماسيون، با به كارگيري PLC,iDCS,iRTU,iSCADA و نرم افزارهاي ويژه پشتيباني كنترل هوش مصنوعي، سايبرنتيك، و مهندسي شناخت، نظير: مهندسي شناخت و معرفت شناختي، كنترل و ارتباط انساني - ماشيني (سايبرنتيك)، سيستم هاي فازي و منطق فازي، شبكه هاي عصبي مصنوعي، الگوريتم هاي ژنتيكي و تئوري هاي CHAOS,FRACTAL (با كاربردهايش)، بخش سيستم هاي اپتيكي و ليزر، طراحي و ساخت مركز كنترل عناصر صنعتي، نرم افزار هوشمند، (ويژه مراكز كنترل)، پردازش الگوهاي نمايي (صوتي) و آوايي (تصويري) به صورت آني (REAL TIME)، طراحي و ساخت انواع تجهيزات تصويري حفاظتي، بررسي، مطالعه و ساخت دستگاه حذف نوفه آكوستيكي (ANC)، به روش اكتيو، و سيستم شمارش اتوماتيزه آرا، به عنوان فعاليت هاي نوين پژوهشي، در اين دو مجموعه بنياد اشاره كرد كه از هر لحاظ، درخور و شايسته پشتيباني است و در راستاي ارتقا به امر خطير پژوهش، نوآوري و خودپايي در كشور مشغول است.

استاد دكتر سيدمحمود حسابي در سال ۱۲۸۱ (هـ. ش) از پدر و مادر تفرشي، در تهران زاده شد. پس از سپري كردن چهار سال از دوران كودكي در تهران، به همراه خانواده (پدر، مادر و برادر) عازم شامات شدند. در هفت سالگي، تحصيلات ابتدايي خود را در بيروت، با تنگدستي و مرارت هاي دور از وطن در مدرسه كشيش هاي فرانسوي، آغاز كرد و همزمان توسط مادر فداكار، متدين و فاضله خود (خانم گوهرشاد حسابي) تحت آموزش تعليمات مذهبي و ادبيات فارسي قرار گرفت. استاد، قرآن كريم را حفظ و به آن اعتقادي ژرف داشت. ديوان حافظ را نيز از بر داشته و به بوستان و گلستان سعدي، شاهنامه فردوسي، مثنوي مولوي و منشأت قائم مقام، اشراف كامل داشت.
شروع تحصيلات متوسطه ايشان، مصادف با آغاز جنگ جهاني اول و تعطيلي مدارس فرانسوي زبان بيروت بود. از اين رو پس از دو سال تحصيل در منزل، براي ادامه تحصيل به كالج آمريكايي بيروت رفت و در سن هفده سالگي ليسانس ادبيات، در نوزده سالگي ليسانس بيولوژي و پس از آن مدرك مهندسي راه و ساختمان را اخذ كرد. در آن زمان، با نقشه كشي و راهسازي به امرار معاش خانواده كمك مي كرد. استاد همچنين در رشته هاي پزشكي، رياضيات و ستاره شناسي به تحصيلات آكادميك پرداخت. شركت راهسازي فرانسوي كه ايشان در آن مشغول به كار بود، به پاس قدرداني از زحماتش، استاد را براي ادامه تحصيل به كشور فرانسه اعزام كرد و بدين ترتيب در سال ۱۹۲۴ به مدرسه عالي برق پاريس وارد و در سال ۱۹۲۵ فارغ التحصيل شد. همزمان با تحصيل در رشته معدن، در راه آهن برقي فرانسه مشغول به كار شد و پس از پايان تحصيل در اين رشته كار خود را در معادن آهن شمال فرانسه و معادن زغال سنگ ايالت «سار» آغاز كرد. سپس به دليل وجود روحيه علمي، به تحصيل و تحقيق در دانشگاه سوربن، در رشته فيزيك پرداخت و در سال ۱۹۲۶ در سن بيست و پنج سالگي دانشنامه دكتراي فيزيك خود را، با ارائه رساله اي تحت عنوان «حساسيت سلول هاي فتوالكتريك» با درجه عالي از بزرگ ترين دانشمند روز جهان، پروفسور فابري دريافت كرد. استاد، با شعر و موسيقي سنتي ايران و موسيقي كلاسيك غرب به خوبي آشنا بود و در نواختن ني، ويولن و پيانو تبحر داشت. فعاليت در سه نسل كاري و آموزش ۶ نسل استاد و دانشجو، از خدمات ارزنده پروفسور حسابي به شمار مي رود و در همين راستا ايشان در سال ۱۳۵۰ به عنوان استاد ممتاز دانشگاه تهران شناخته شدند.
استاد به چهار زبان زنده دنيا فرانسه، انگليسي، آلماني و عربي مسلط بودند و به زبان هاي سانسكريت، لاتين، يوناني، پهلوي، لاتين، يوناني، اوستايي، تركي، ايتاليايي و روسي اشراف داشتند و زبان هاي باستاني را در تحقيقات خود به خصوص در امر واژه گزيني فارسي در برابر لغات بيگانه به كار مي بردند.
پروفسور حسابي، به ايران، فرهنگ و ادب، اعتقادات سنتي و مذهبي اين سرزمين عشق مي ورزيد و گذشته از سفر به كشورهاي مختلف جهان، به سراسر ايران سفر كرده بود، و از سفرهاي پربار داخلي و خارجي خويش، يادداشت ها و سفرنامه هاي بسياري به جاي نهاد.
در زمينه تحقيق علمي: ۲۵ مقاله، رساله و كتاب از ايشان به چاپ رسيده است. «تئوري بي نهايت بودن ذرات» استاد، در ميان دانشمندان و فيزيكدانان شناخته شده است. نشان «اوفيسيه دولالژيون دونور» و همچنين نشان «كوماندور دولالژيون دونور» بزرگ ترين نشان هاي كشور فرانسه به همين مناسبت به ايشان اهدا شده است. استاد تنها دانشجوي ايراني اينشتين بوده و در طول زندگي، با دانشمندان تراز اول جهان نظير: شرودينگر، بورن، فرمي، ديراك، بوهر و... و با فلاسفه و ادبايي همچون، آندره ژيد، برتراند راسل و... تبادل نظر داشت. ايشان در سال ۱۹۹۰ از سوي جامعه جهاني به عنوان «مرد اول علمي جهان» برگزيده شد و در كنگره شصت سال فيزيك ايران كه در سال ۱۳۶۶ برگزار شد به عنوان پدر علم فيزيك و مهندسي نوين ايران ملقب گرديد. پروفسور حسابي در ۱۲ شهريور ۱۳۶۱ در بيمارستان دانشگاه ژنو، به هنگام معالجه قلبي بدرود حيات گفت. مقبره استاد، بنا به خواسته ايشان در زادگاه خانوادگي، در شهر دانشگاهي تفرش قرار دارد.

دكتر حسابي طي عمر با بركتش يادگارهاي فراواني براي نشر فرهيخته و دانش پژوه به جاي گذاشته كه از جمله دستاوردهاي عمر پربار استاد و مشاغلي كه در مسند آن خدمات علمي و فرهنگي شايان توجهي ارائه كرد، مي توان به چند نمونه زير اشاره كرد:
• ساخت اولين ژنراتور برق كشور، بر روي يك آسياب آبي (آشتيان، تفرش ۱۳۰۵)
• ايجاد اولين كارگاه تجربي علوم كاربردي در ايران (۱۳۰۶)
• مأموريت وزارت راه و ترابري (طرق و شوارع عامه) براي اولين نقشه برداري علمي، راه ساحلي بنادر خليج فارس، بندر لنگه به بوشهر (۱۳۰۶)
• تأسيس مدرسه مهندسي وزارت راه و تدريس در آن (۱۳۰۶)
• تأسيس دارالمعلمين عالي و تدريس در آن (۱۳۰۶)
• ساخت اولين راديو در كشور (۱۳۰۶)
• ايجاد اولين آزمايشگاه علوم پايه در ايران (۱۳۰۶)
• آغاز واژه گزيني فارسي و برابرهاي ايران (۱۳۰۹)
• تأسيس دانشسراي عالي و تدريس در آن (۱۳۰۸)
• تأسيس اولين كارگاه ساخت قطعات دست ساز اتومبيل (۱۳۰۹)
• ساخت و راه اندازي اولين آنتن فرستنده در كشور (۱۳۰۹)
• تأسيس اولين بيمارستان در ايران، به نام مادرشان گوهرشاد (۱۳۰۹)
• ايجاد اولين ايستگاه هواشناسي در ايران (۱۳۱۰)
• ايجاد انجمن زبان فارسي و بنيان گذاري فرهنگستان زبان ايران و عضويت پيوسته در آن (۱۳۱۰)
• طراحي، نصب و راه اندازي اولين دستگاه راديولوژي در كشور (۱۳۱۱)
• تأسيس و رياست انجمن فيزيك ايران (۱۳۱۱)
• تعيين ساعت ايران (۱۳۱۱)
• تدوين اصول اندازه گيري و مقياس گذاري و ايجاد اداره اوزان و مقياس ها (۱۳۱۱)
• مأموريت وزارت راه براي ساخت راه تهران به شمشك جهت معادن زغال سنگ (۱۳۱۲)
• پيشنهاد و تدوين قانون تأسيس دانشگاه تهران و همياري در تأسيس آن (۱۳۱۳)
• تأسيس دانشكده فني و رياست آن دانشكده و تدريس در آن (۱۳۱۳)
• تأسيس دانشكده علوم و رياست آن (۱۳۲۱ تا ۱۳۲۶ و ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۶) و تدريس در گروه فيزيك آن دانشكده تا واپسين روزهاي عمر
• تأسيس بخش آكوستيك در دانشكده علوم، و راه اندازي بخش تحقيقات اندازه گيري فواصل و تنظيم گام هاي موسيقي ايراني و مطالعات علمي روي نت هاي ايراني (۱۳۲۵)
• راه اندازي اولين مركز زلزله شناسي كشور (۱۳۲۸)
• مأموريت خلع يد از شركت نفت انگليس در دولت دكتر مصدق ( )
• اولين رئيس هيأت مديره و مديرعامل شركت ملي نفت ايران ( )
• وزير فرهنگ دولت دكتر مصدق ( )
• پايه گذاري مدارس عشايري و تأسيس اولين مدرسه عشايري ايران ( )
• مخالفت با طرح قرارداد ننگين كنسرسيوم و كاپيتولاسيون در مجلس
• پايه گذاري موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران ( )
• پايه گذاري مركز تحقيقات هسته اي و تأسيس اولين راكتور اتمي كشور در دانشگاه تهران (تأسيس سازمان هاي انرژي اتمي) و عضو هيأت دائمي در كميته بين المللي هسته اي ( و )
• تدوين قانون استاندارد و تأسيس موسسه استاندارد ايران ( )
• تأسيس اولين رصدخانه نوين ايران، تأسيس مركز عدسي سازي ـ ديدگاني ـ اپتيك كاربردي در دانشگاه علوم دانشگاه تهران ( )
• تأسيس اولين مركز مدرن تعقيب ماهواره ها در شيراز ( )
• پايه گذاري مركز مخابرات اسدآباد همدان ( )
• عضو دائمي كميته بين المللي فضا و رياست گروه كشورهاي جهان سوم در كنفرانس بين المللي فضا ( )
• راه اندازي اولين ليزر ايران ( )
• اولين هولوگرام ايران (گروه فيزيك دانشكده علوم، دانشگاه تهران )
• تأسيس انجمن موسيقي ايران، در زيرزميني در بلوار كشاورز با تجهيزات روز جهان ( )
• بنيانگذاري واحد پژوهشي صنعتي فياوري خان ومان (پژوهش و صنعت در علوم مكانيك هيدرو ديناميك انرژي هاي نو و نامحدود )
• تشكيل و رياست كميته پژوهشي فضاي ايران ( )
• استفاده از انرژي خورشيدي براي اولين بار در ايران ( )
• تأسيس واحد تحقيقاتي صنعتي سغدايي (پژوهش و صنعت در علوم فيزيك الكترونيك اپتيك فيزيك و سيستم هاي هوش مصنوعي )

ديرك، فرزند مردي از اهالي سوئيس، در بريستول انگلستان چشم به جهان گشود. پس از فارغ التحصيلي در مهندسي برق از دانشگاه بريستول در سن ۱۹ سالگي به يك باره خود را بيكار يافت. و چون نتوانست كاري پيدا كند، تقاضاي عضويت در دانشگاه كمبريج را كرد و پذيرفته شد. كمتر از ده سال به دريافت جايزه نوبل، براي سهم مهمي كه در تاسيس مكانيك كوانتومي داشت، نائل آمد. او در ۱۹۲۶ از دانشگاه كمبريج درجه دكترا گرفت و پس از چندي به مقام استادي رياضي آن دانشگاه دست يافت و تا هنگام بازنشستگي اش در ۱۹۶۹ مقامش را حفظ كرد. و در ۱۹۶۱ استاد فيزيك دانشگاه فلوريدا شد.
ديرك نمونه اي بود از دانشمندي كناره گير، و هنوز هم چنين است، در حالي كه دوست داشت با همكاران و رفقاي خود درباره مسافرتش به شرق يا هر موضوع ديگري صحبت كند، ترجيح مي داد كه بررسي هايش را به تنهايي انجام دهد.
بازديدي كه وي از دانشگاه گوتينگن به عمل آورد، به علت پيش آمدن مسئله معماآميزي بود كه فكر رياضيدانان و فيزيكدانان را به خود مشغول داشته بود. راه حل غيرعادي كه ديرك براي حل آن مسئله يافت، مهارت وي را در ورزش هاي سريع ذهني نشان مي داد.
ديرك از ميان تمامي كشفيات رياضي خود، به خصوص به يكي از آنها مي باليد كه اتفاقا آن يكي هيچ سهمي در شهرت و معروفيت وي نداشته است. وي ضمن صحبت با همسر يكي از اعضاي دانشكده به شال گردني كه آن زن مي بافت چشم دوخته بود. پس از فراغت از كار مطالعاتي سعي كرد حركت سريع سوزن بافندگي را در دست هاي آن زن در ذهن خود مجسم كند و به اين نتيجه رسيد كه از طريق ديگري هم مي توان سوزن را به كار برد. شتابان نزد آن خانم رفت تا كشف خود را به او بگويد: ولي معلوم شد كه اين طريقه را هم قرن هاست كه خانم ها مي دانند.
اما اگر اين كشف را از دست داد در عوض سهم مهمي در تاسيس نظريه نسبيتي كوانتوم داشت. مكانيك موجي كه در آن زمان چند سالي بيش از عمرش نگذشته بود، ابتدا توسط شرودينگر در مورد حركت عادي (غيرنسبيتي) بيان شد يعني در مورد حركت ذراتي با سرعت هاي كمتر نسبت به سرعت نور. فيزيكدانان نظري در تلاش بودند كه اين دو نظريه مهم را به يكديگر پيوند دهند؛ نظريه نسبيت و نظريه كوانتوم. گذشته از اين، معادله موجي شرودينگر الكترون را همچون نقطه اي در نظر مي گرفت و هرگونه تلاش براي آنكه معادله به الكترون گرداني تعلق گيرد كه داراي خواص يك مغناطيس كوچك باشد به نتيجه رضايت بخشي نرسيده بود.
در يادداشت معروفي كه به سال ۱۹۳۰ انتشار يافت، ديرك معادله جديدي را بيان كرد كه اكنون به نام خود او خوانده مي شود. و به وسيله آن با يك تير دو نشان زد. اين معادله در مورد تمام وسايل نسبيتي صدق مي كرد و به الكترون نيز، صرف نظر از سرعت حركت آن تعلق مي گرفت. و در ضمن اين نتيجه از آن حاصل مي شود كه الكترون بايد به صورت فرفره مغناطيسي شده كوچكي رفتار كند. معادله نسبيتي موجي ديرك پيچيده تر از آن است كه بتوان در اين مختصر بدان پرداخت. اما بي ترديد كاملا درست است.
ولي معادله ديرك، با تمام حسني كه داشت، فورا به اشكالاتي بسيار جدي منجر شد و علتش همان توفيقي بود كه در پيوند دادن نسبيت و كوانتوم به دست آورده بود. بنا بر نظريه نسبيت، الكترون ها فقط مايلند كه از يك تراز انرژي به تراز ديگر بجهند، و در اين جهش، انرژي خود را به شكل كوانتوم هاي نور صادر كنند، چرا نبايد بتوانند از تراز پرانرژي به ترازهاي كم انرژي بجهند. تنها راهي كه ديرك به وسيله آن اين اشكال را مورد بحث قرار داد اين بود كه فرض كرد تمام حالات انرژي منفي را الكترون هايي با بار منفي پر كرده اند و الكترون هايي كه در حالت انرژي مثبت هستند بنا بر «اصل اخراج پاولي» مجاز نيستند كه به حالات پايين بيايند. البته به اين مفهوم كه خلا ديگر خلا نيست و پر شده از الكترون هايي با بار منفي كه در هر سو و با هر سرعت در حركتند. در واقع هم هر واحد حجم خلاء بايد محتوي تعداد بي شماري از اين ذرات باشد.
در سال ۱۹۳۱ كه فيزيكدان آمريكايي، كارل اندرسن، الكترون هاي پرانرژي موجود در رگبارهاي اشعه كيهاني را در يك «اتاق ابري» پي جويي مي كرد، با تعجب مشاهده كرد كه عكس ها انحراف نيمي از الكترون ها را به يك سو نشان مي دهد، حال آنكه نيم ديگر به سوي مخالف انحراف يافته اند. بنابراين مخلوطي به نسبت ۵۰ درصد از الكترون هايي با بار مثبت و ۵۰ درصد از الكترون هايي با بار منفي وجود داشته است كه هر دو داراي يك جرم بوده اند، الكترون هاي مثبت سوراخ هايي در اقيانوس پيشنهادي ديرك بوده اند كه نتوانسته اند به مقام پروتون ها برسند. اما به سهم خود، همچون ذراتي نمايان شده اند. آزمايش هايي كه با الكترون هاي مثبت، كه اغلب آنها را پوزيترون مي نامند، انجام گرفت همه پيش گويي هاي متكي بر نظر ديرك را كاملا تاييد مي كند. ديرك در ۱۹۳۰ نخستين ويرايش از اثر كلاسيك خود با عنوان «اصول مكانيك كوانتوم» را منتشر ساخت و در ۱۹۳۳ در جايزه نوبل فيزيك با شرودينگر سهيم شد.