|
مروري بر اختلال بيش فعالي و كمبود توجه در كودكان
بالارفتن از ديوار صاف
اعظم محمدپور
|
|
|
مادر علي از دست او خسته شده است؛ علي از وقتي به دنيا آمده، كم خواب بوده و به نظر مي رسد انرژي اش تمام نشدني است و هيچ تصميمي براي توقف كارهايش ندارد. رفتارهايش عموماً غيرقابل پيش بيني و خطرناك بوده و خانواده اش هر لحظه نگران آسيب رساندن او به خودش هستند. اين رفتارهاي علي تا حدي بوده كه باعث ايجاد پريشاني و تشنج در خانواده اش شده و فرصت چند لحظه استراحت را از آنها گرفته است.
آموزگار علي نيز در تأييد گفته هاي مادرش معتقد است: علي، دانش آموز بسيار پرسروصدايي است، در كلاس درس هيچ توجهي به اطراف ندارد، جواب سؤالاتش را بلافاصله و بدون تامل مي دهد، در كلاس با هم كلاس هايش صحبت مي كند، تكاليفش را به سرعت و كاملاً ناخوانا مي نويسد، كارهايي را كه شروع كرده، به اتمام نمي رساند، مدام جايش را عوض مي كند، بدون اجازه كلاس را ترك مي كند و... . او با اين كارهايش دقت مرا نيز كاهش داده است و من از اين كه او يك روز غايب مي شود، خوشحال مي شوم...
اختلال رفتاري اي كه در اين كودك مشاهده مي شود، بيش فعالي نام دارد. اختلال بيش فعالي و كمبود توجه
(Attetio deficit-hyperactivity) يا همان ADHD يكي از مهم ترين اختلالات دوران كودكي است كه داراي سه علامت مهم بيش فعالي، تكانش گري و انجام اعمال ناگهاني و غيرقابل پيش بيني، و بي توجهي است. اين علائم معمولاً از سه سالگي شروع مي شود اما تا زماني كه كودك پا به مدرسه نگذاشته، تشخيص آنها بسيار مشكل است. شيوع اين اختلال به طور كلي در 5درصد كودكان دبستاني ديده مي شود و نسبت آن در پسران نسبت به دختران، 5 به يك است. اين اختلال داراي انواع گوناگوني بوده و با توجه به جنسيت، علائم آن فرق مي كند.
خانم آسيه اناري- كارشناس ارشد روان شناسي باليني كودك- در اين باره مي گويد: اختلال ADHD داراي سه نوع فرعي است:
- نوع بي توجهي: كه در اين مورد، كودك بيشترين مشكل را در نگهداري توجه و تمركز دارد. به نظر مي رسد كه هيچ توجهي به صحبت هاي طرف مقابل نمي كند، در اتمام كارهايش حتي آن كارهايي كه خودش دوست دارد، مشكل دارد، به جزئيات بي توجه است، هنگام بازي يا انجام تكليف تمركز كافي ندارد، وسايل خود را مدام گم مي كند يا در خانه و مدرسه جامي گذارد. دختران بيشتر از پسران به اين نوع اختلال دچار مي شوند.
- نوع پرتحركي/تكانش گري: در اين نوع، كودك بسيار پرتحرك بوده و عمدتاً دست به كارهاي خطرناك از جمله بازي با وسايل برقي، بالارفتن از ديوار يا كمدها و... مي زند، پرحرف است، رفتارهاي پرخاشگرانه از خود نشان مي دهد، دائماً مي خواهد جلب توجه كند، سرجايش مدام وول مي خورد، حركت هاي بيجا از خود نشان مي دهد، با دست هايش زياد بازي مي كند، براي انجام هر كاري عجله دارد و هميشه در حال دويدن است. اين نوع اختلال بيشتر در پسران ديده مي شود.
- نوع مختلط: كه در اين نوع، كودك هم نشانه هاي بي توجهي و هم نشانه هاي تكانش گري را داراست. همه اينها عواملي هستند كه با ورود هر كودك به مدرسه قابل مشاهده و تشخيص اند.
خانم اناري در اين باره معتقد است: محيط مدرسه بهترين محيط براي شناسايي و تشخيص اين اختلال است. كودك بعد از 7سالگي وارد محيطي با قوانين مشخص به نام مدرسه مي شود و نياز به پيروي از نظم خاصي دارد. درست در اين زمان است كه علائم اين اختلال، پررنگ تر شده و كودك با علائم باليني پرخاشگري، پرحرفي، پرتحركي در سر كلاس، نظم كلاس را برهم زدن، نمرات پايين و... به اولياي مدرسه معرفي مي شود. به نظر وي، وقتي بيش فعالي تشخيص داده مي شود كه كودك هم در خانه و هم در مدرسه، نشانه هاي اين اختلال را نشان دهد. در صورتي كه نشانه ها محدود به فقط يك محيط (خانه يا مدرسه) باشند، نمي توان تشخيص ADHD را داد بلكه بايد در اين صورت به دنبال يك مشكل رفتاري ديگر گشت.
اختلال ADHD پيامدهاي تحصيلي، رفتاري، اجتماعي و هيجاني بدي در كودكان ايجاد مي كند. از جمله پيامدهاي تحصيلي اين اختلال، بروز مشكل در يك يا چند ماده درسي است و از نظر خانم اناري، از مهم ترين پيامدهاي تحصيلي اين اختلال، بروز مشكل در دروس رياضي و ديكته است كه مستلزم توجه و تمركز ذهني است. وي معتقد است كودكان ADHD از نظر عملكرد تحصيلي بسيار پايين تر از سطح هوشي خود هستند. ممكن است برخي مبتلايان به ADHD از نظر درسي در سطح قابل قبولي باشند اما اين كودكان عموماً از سطح هوشي بالايي برخوردارند. اين كودكان علاوه بر مشكلاتي كه سركلاس درس دارند، در سر جلسه امتحان نيز مسائل و مشكلات خاصي دارند؛ از جمله جاانداختن سؤالات به دليل بي توجهي يا عجله كردن در زود تحويل دادن ورقه امتحاني و در نتيجه بي دقتي در پاسخ دادن به سؤالات، اشتباه در خواندن سؤالات و... . در مورد پيامدهاي رفتاري و هيجاني اين اختلال و در نتيجه نحوه برخورد مبتلايان با معلم و همسالانشان بايد گفت اين كودكان از نظر عاطفي بي ثبات هستند و خلقشان به طور ناگهاني تغيير مي كند، به طوري كه ممكن است به سرعت از مهرباني به بداخلاقي و پرخاشگري تغيير كند. به علاوه بسيار حساس و زودرنج بوده و در مقابل با همسالان شان بسيار طرد شده و به آنها به عنوان مزاحم نگاه مي شود.
خانم اناري در اين باره اضافه مي كند كه در اين كودكان، چسبندگي به بزرگسالان و همسالان هم ديده مي شود و به دليل ناتواني در تأخير ارضاي نيازهايشان، در اين كودكان پرخاشگري و دعوا با همسالان هم به وفور ديده مي شود.
خانم بيتا رحمتي- كارشناس ارشد مشاوره مدرسه- نيز در مورد نحوه برخورد كودكان (ADHD) با همسالان شان مي گويد: اين كودكان در تعامل با همسالانشان رفتاري كاملاً ناپخته، خودخواهانه و پرخاشگرانه دارند. آنها در بازي هاي آرام، تمركز و آرامش لازم را ندارند و در بازي هاي گروهي، نوبت را رعايت نكرده و قلدري مي كنند، سرزده واردبازي كودكان ديگر شده و فعاليت يا صحبت آنها را قطع مي كنند. آنچه بديهي به نظر مي رسد اين است كه نحوه برخورد معلمان با اين كودكان بسيار مهم و سرنوشت ساز است و در واقع كليد اصلي موفقيت يا عدم موفقيت اين دانش آموزان در امر تحصيل، نحوه برخورد معلمان و روش تدريسي است كه آنها به كار مي برند.
خانم رحمتي در اين باره معتقد است معلمان بايد ميزان عيب جويي و انتقاد از اين دانش آموزان را تا حداقل ممكن كاهش دهند، ميزان توجهشان به اين كودكان بايد متناسب بوده و كم و زياد نشود، بايد همكاري مداوم و لازم را در برنامه اصلاحي كلاس داشته باشند، يك رابطه عاطفي بسيار سازنده و مثبت بين خود و دانش آموزان ADHD به وجود بياورند و همزمان با مشاور مدرسه، مدير، والدين كودكان، روان شناس و روان پزشك كودك در ارتباط باشند.
وي در مورد روش تدريس هم اضافه مي كند كه مسلماً تدريس و آموزش به اين دانش آموزان بايد درموقعيت هايي باشد كه توجه آنها به معلم است. براي اين دانش آموزان بايد هر بار و در هر زمان فقط يك تكليف تحصيلي تعيين كرد. تكاليف طولاني و زمانبر بايد به بخش هاي كوچكتري تقسيم شوند تا حجم فشار به فراخناي توجهشان كاهش يابد. دستور انجام كار بايد مرحله به مرحله به دانش آموزان داده شود و پس از آن بايد از آنها خواست كه آن را تكرار كنند تا از فهميدن مطلب توسط آنها اطمينان حاصل شود.
باتوجه به توضيحاتي كه داده شد، به نظر مي رسد كه لازم است براي آموزش كودكان ADHD از كلاس هاي ويژه استفاده كرد.
خانم رحتمي در اينباره مي گويد: اين توانمندي معلم است كه به كودكان ناهمگون، از كندذهن گرفته تا تيزهوش كه بر سر يك كلاس حضور دارند، به ميزان نياز و توانمندي آنها مطلب ارائه كند و مسلماً اگر بدرفتاري كودكADHD به وضوح مخرب تر از آن بود كه در برنامه منظم كلاسي درمان گردد، انجام يك برنامه در موقعيت محدود (مثلاً كلاس آموزش ويژه) توصيه مي شود كه مي توان با كمك مشاور مدرسه و با همراهي والدين آن را برنامه ريزي و مطرح كرد.
از آنجا كه عوامل متعددي از جمله عوامل رواني، اجتماعي، فيزيولوژيكي، ژنتيكي، رشدي و عصبي در ايجاد اين اختلال دخالت دارند، شناخت كافي و مشخصي در مورد سبب شناسي اين اختلال در دست نيست و اين امر باعث شده كه روش هاي درماني مشخص و قاطعي هم مطرح نشود. با اين حال در درمان اين بيماري از دارودرماني مثل ريتالين، روان درماني كوتاه مدت، روش هاي اصلاح و كنترل رفتار، آموزش معلمان و والدين و يا تركيبي از همه اين روش ها استفاده مي شود. از نظر خانم رحمتي، كارشناس ارشد مشاوره مدرسه، آنچه بيشترين تأثير را بر روند و تأثير درمان مي گذارد، تشخيص به موقع و زودهنگام اختلال و ارجاع سريع كودك به متخصصان است كه امكان كاهش آسيب را فراهم مي سازد. وي اضافه مي كند كه معلمان نيز به نوبه خود مي توانند در امر درمان اين اختلال به كودكان كمك كنند. به نظر ايشان اقتصاد ژتوني قوي ترين، فوري ترين و اختصاصي ترين روش درماني براي معلمان است. در اين روش ، لازم است معلم پس از مشخص كردن رفتار هدف در كودك(زماني كه معلم مرا صدا مي كند جواب بدهم)، نوع تقويت را هم مشخص كند (يك ژتون، كارت عكسدار يا ستاره دار و غيره) و پس از آن معلم در مقابل رفتار هدف، بدون فاصله ژتون را ارائه دهد. دراينجا لازم است فهرست پاداش ها با كمك خود كودك و بنا به توجهات او اولويت بندي شود.
دومين روش درماني قرارداد وابستگي است كه مشتمل است بر مذاكره پيرامون قرارداد. نظير مثال زير:
من موافقم كارهاي زير را انجام دهم:
۱ - وقتي معلم صدايم كرد، جواب دهم.
۲ - در زمين بازي نوبت را رعايت كنم و داد نزنم.
اگر اين كارها را كردم در پايان روز يكي از كارهاي زير را مي توانم به انتخاب خودم انجام دهم.
۱ - با والدينم به پارك بروم.
۲ - مدتي با كامپيوتر بازي كنم.
اگر آنچه را كه قول دادم انجام ندهم، موارد زير را از دست خواهم داد:
۱ - به پارك نمي توانم بروم.
۲ - نمي توانم با كامپيوتر بازي كنم.
در واقع در اين تكنيك رفتار مطلوب و پيامد وابسته به عملكرد به صورت كلامي تصريح مي شود و به امضاي طرفين قرارداد و دانش آموز و معلم مي رسد.
در اجراي اين تكنيك بايد سعي شود كه تكاليف متناسب با تقويت كننده ها باشد، تقويت كننده ها به تأخير نيفتند و پاداش ها تكراري نباشند.
|
