اشاره:
اين مقاله براي شناساندن ارزشهاي زيست محيطي آب بندان هاي مازندران، به عنوان زيستگاهي براي استراحت، تغذيه، زمستان گذراني، لانه گزيني و زادآوري بسياري از پرندگان بومي و مهاجر است. پيچيدگي اين زيست بوم و نقش مؤثر مشاركت هاي مردمي براي جلوگيري از تغييرات اساسي در وضعيت اكولوژيك آن و حفاظت از زيستگاههاي پرندگان، در اين مقاله مورد بحث قرار گرفته است.
استان مازندران به دليل موقعيت خاص اقليمي، جغرافيايي و زيست محيطي و به  واسطه نزديكي به جنگل و دريا، از بوم سازگانهاي طبيعي زيبا و منحصر به فردي برخوردار است. در وراي زيبايي هاي شگفت آور اين بوم سازگانهاي طبيعي، وجود اكوسيستم هاي انسان ساختي چون آب بندان ها در اين ميان بسيار حائز اهميت بوده و بر پيچيدگي و غناي موجود مي افزايد. آب بندان هاي استان مازندران كه از ديرباز براي انتقال و تأمين آب مزارع كشاورزي و پرورش ماهي ساخته شده اند، با گذشت زمان و رشد پوشش هاي گياهي و ايجاد شرايط مطلوب زيست محيطي به بوم سازگان پيچيده اي تبديل شده اند. دست اندازي انسان در طبيعت كه همواره به عنوان معضلي زيست محيطي به  شمار مي رود، اين بار به ياري طبيعت برخاسته و نه تنها محيط مناسبي را براي تكثير و پرورش آبزيان بويژه ماهيان بومي و پرورشي براي روستاييان منطقه فراهم كرده، بلكه با گذشت زمان، زيستگاههاي مناسب و مطلوبي را به منظور استراحت، تغذيه، زمستان گذراني، لانه گزيني و زادآوري بسياري از پرندگان بومي و مهاجر بوجود آورده است.
به غير از عملكردها و ارزش هاي طبيعي آب بندان ها از جمله تأمين آب، كنترل سيلاب، جلوگيري از فرسايش سواحل، رسوب گذاري و نگهداري مواد غذايي و توليد بيوماس، بادشكن، ثابت كننده ميكروكليما، تفريح و تفرج و...، آب بندان ها اين امكان را براي كشاورزان و روستائيان منطقه بوجود آورده تا از منابع اقتصادي قابل حصول چون پرندگان مهاجر، انواع ماهيان بومي و پرورشي، همچنين گياهان تالابي چون ني و... بهره برداري كرده و با كسب درآمد حاصل از فروش اين محصولات، بخشي از مشكلات اجتماعي- اقتصادي ناشي از اشتغال فصلي در بخش كشاورزي را نيز تا حدودي مرتفع و قسمتي از غذاي سالانه خود را تأمين نمايند.
عليرغم ارزشهاي اقتصادي مستقيم و غيرمستقيم، اين بوم سازگان انسان ساخت، به عنوان پناهگاهي براي حيات است كه سبب شده از لحاظ پيچيدگي و تنوع زيست محيطي با مناطق تحت نظارت سازمان محيط زيست برابري كند. وجود صدها هزار پرنده آبزي و كنار آبزي كه براي زمستان گذراني به اين اكوسيستم مي آيند و دسته هاي عظيم چنگر، اردك سرسبز، خوتكا و... زيبايي خاصي به اين بوم سازگان بخشيده اند. مهاجرت بسياري از قوها عليرغم جمعيت نامساعد آنها در سطح جهان حكايت از مطلوب بودن اين زيست بوم هاي آبي به شمار مي رود. هزاران پرستوي دريايي گونه سفيد براي زادآوري نيازمند به پوشش هاي گياهي آبي مثل نيلوفر آبي هستند كه در هيچ يك از مناطق تحت نظارت محيط زيست استان مازندران وجود ندارد جز در آب بندان ها. چنگر نوك سرخ، بوتيمار كوچك و... نيز هريك با رفتارهاي زيباي خود در بين پوشش هاي گياهي و نيزارها، زيبايي ويژه اي به اين بوم سازگان بخشيده اند. غوص زدن كشيم كوچك در آب و پديدار شدن لحظاتي در فاصله اي دورتر نيز از جلوه هاي زيباي اين بوم سازگان است.
يكي از مباحث بسيار مهم و قابل توجه پيرامون اين آب بندان ها، مباحث مديريتي است. آب بندان ها با مشاركت و همياري مردم مديريت مي شوند و سازمان محيط زيست به  طور مستقيم دخالتي در اداره آن ها ندارد. از اين رو در اين آب بندان ها در فصل زمستان و اوائل هفته كه شكار ممنوع است و به عبارتي ايام قرق محسوب مي شود (جز سه روز آخر هفته)، صيادي مشاهده نمي شود، چون صيادان خود بومي بوده و با همكاري و همياري هم اين آب بندان را اجاره كرده اند. اگر آب بندان هاي استان با مناطق تحت نظارت محيط زيست و چسبيده به آنها مقايسه شوند، همان تنوع در پرندگان مشاهده مي شود.
در اواخر زمستان صيادان قايق ها و تفنگ هاي خود را كنار گذاشته و آماده قرق براي ۶ ماه اول سال (فروردين تا مهر) به منظور فراهم كردن محيط مطلوب براي زادآوري پرندگان مي شوند و چنان امنيتي در منطقه برقرار مي شود كه توجه همگان را به خود جلب مي كند. در آن فصول جمعيت هاي چنگر و چنگر نوك سرخ آن قدر احساس امنيت مي كنند كه مي توان در حاشيه آب بندان ها آن ها را در فواصل نزديك مشاهده كرد. اين وضع، مديريت مؤثر و مشاركت مردم را در امر حفاظت از زيستگاهها و پرندگان نشان مي دهد.
به عبارتي درست است كه آب بندان ها مستقيماً جزو مناطق تحت نظارت سازمان محيط زيست به شمار نمي روند، اما اگر حفاظتي توسط مردم صورت مي گيرد تئوريك نبوده و حفاظت عملي را مي توان مشاهده كرد. دخالت شوراي روستا و مشاركت مردم محلي براي دستيابي به راه  حلهاي عملي به  منظور بهره برداري اصولي از منابع اقتصادي و اجتماعي آب بندان ها جهت حفاظت و جلوگيري از بوجود آمدن تغييرات اساسي در وضعيت اكولوژيك اين اكوسيستم هاي با ارزش جهت حفاظت از تداوم نسل پرندگان، از جمله اهداف مديريت زيست محيطي اين آب بندان ها به شمار مي رود و نشان از توسعه اخلاق و فرهنگ زيست محيطي مردم و نقش مؤثر آنها در اين امر دارد.
هر چند در بررسي و ارزيابي مديريت كنوني اين آب بندان ها، نقاط ضعف، كاستيها، كمبودها و موانعي نيز موجود است اما اين گام هر چند كوچك در مديريت بهينه زيست محيطي اين اكوسيستم با ارزش و حفاظت، تحقيقات، آموزش و بهره وري معقول و اصولي بسيار حائز اهميت است.
براي توسعه مطلوب و گام نهادن در عرصه اي وسيع تر، بكارگيري و اجراي برنامه هاي آموزشي مورد نياز چون آموزش فني و تخصصي بهره برداران و مشخص كردن اهداف درازمدت، حدود اختيارات و مسئوليت هاي قانوني و نيازهاي اجرايي و تحقيقاتي سازمانهاي مسئول چون اداره كل حفاظت محيط زيست، شركت سهامي آب منطقه اي، جهاد كشاورزي، مركز تحقيقات شيلات و... مي تواند مؤثر باشد. از همه مهمتر توسعه مشاركت مردمي و ارتقاء سطح دانش زيست محيطي مردم، علاوه بر حفاظت بهتر از ارزشهاي اكولوژيك و تأمين شرايط زيستي بهينه براي تداوم حيات زيست مندان اين اكوسيستم، در بهره برداري مطلوب از ارزش هاي اقتصادي و اجتماعي آب بندان ها- اين بهشت پنهان- مثمرثمر است. در آن صورت مي توان ارزشهاي زيست محيطي آب بندان ها را به جهانيان نيز شناساند. باشد تا طراوت و زيبايي اين زيست بوم ارزشمند براي آيندگان نيز همچنان محفوظ و پابرجا بماند.
سيدمهدي اميني نسب
دانشجوي كارشناسي ارشد محيط  زيست دانشگاه تربيت مدرس

بوم شناسي، علم عصيانگر‎/ مجموعه مقالات كلاسيك در بوم شناسي‎/ انتخاب و ترجمه:عبدالحسين وهاب زاده‎/ نشر چشمه‎/ ۳۵۰ صفحه‎/ ۲۸۰۰ تومان.
مقالات گردآوري شده در اين كتاب يا در تكوين تفكر بوم شناختي سهم به سزايي داشته اند، يا خود منشأ پيدايش شاخه جديدي در اين علم بوده، يا مباحث پرشوري له يا عليه آنها برپا شده و يا به هر صورت در مراجع مختلف پيوسته مورد اشاره واقع مي شوند.
در بخشي از كتاب تحت عنوان «زمين يك موجود زنده» مي خوانيم:
ما بر روي يك كره زنده و نه توده اي بي جان از سنگ ايستاده ايم. رفتار اين كره شبيه به يك موجود زنده است بدون آن كه كاركرد آن به دورانديشي يا برنامه ريزي نياز داشته باشد. سيستم زمين - فيزيولوژيكي هميشه با عمل يك فرد موجود زنده آغاز مي شود. اگر اين عمل براي محيط زيست محلي اش مفيد واقع شود، امكان گسترش مي يابد تا اينكه درنهايت به نوعي فايده عالم يا ا يثار در مقياس جهاني منجر شود.
مادر زمين همواره به اين شيوه عمل مي كند، تا آنجا كه به ايثارش دست يابد. عكس اين روند نيز صادق است، به اين ترتيب كه هر گونه اي كه بر محيط زيست اثر نامطلوب بگذارد، خود محكوم به فناست. حال آن كه حيات به راه خويش ادامه مي دهد.»

كمبود ۵/۲ ميليارد دلاري بودجه براي حفظ مناطق محافظت شده جهان در كشورهاي توسعه يابنده وجود دارد و در اين كشورها بزرگترين ثروت (تنوع زيستي) در معرض خطر قرار گرفته است.
به گزارش خبرگزاري فرانسه از دوربان آفريقاي جنوبي و به نقل از جان هنكز، مدير مناطق محافظت شده آفريقاي جنوبي از مؤسسه محيط زيست بين الملل بيشتر كشورهاي توسعه يابنده به سادگي ظرفيت و توانايي كافي براي اداره اين مناطق را ندارند و بايد از حمايت هاي بين المللي برخوردار شوند.
به گفته او: وضعيت بسياري از مناطق محافظت شده در آفريقا خطرناك است. اين كارشناس كه در كنگره جهاني پاركهاي ملّي در شهر دوربان آفريقاي جنوبي حضور يافته بود، آينده محيط زيست به ويژه مناطق حفاظت شده در كشورهاي در حال توسعه را نگران كننده اعلام كرد.
در كنگره پاركها، كه هر ۱۰ سال يكبار تشكيل مي شود، مذاكراتي درباره يكصد هزار منطقه محافظت شده زيست محيطي در جهان انجام گرفته است. اين كنگره مي خواهد از اين پاركها محافظت كرده و تاثير آنرا روي جوامعي كه در آنها زندگي مي كنند، بررسي كند.
بررسي كارشناسان نشان داده كه جهان نياز به
۵/۹ ميليارد دلار براي حفظ پاركهاي ملي فعلي و مناطق محافظت شده دارد، همچنين به ۲۳ ميليارد دلار ديگر در هر سال نياز دارد تا در دهه آينده براي پيشگيري از تخريب محيط زيست و مناطق حفاظت شده چاره انديشي كند.
حدود ۲۵۰۰ نماينده از بيش از ۱۷۰ كشور در اين كنگره شركت كرده اند و موافقتنامه اي را برخواهند گزيد كه به پيمان دوربان موسوم خواهد بود. اين پيمان  اهداف ده سال آينده درخصوص پاركها و مناطق حفاظت شده جهان را اعلام مي كند.
در آمريكاي لاتين مناطق محافظت شده به دليل نابودي روزافزون جنگلها وضعيت بسيار غم انگيزي دارد.
در آسيا نيز گونه هاي نادر جانوري مانند ببرها و سوسمارها را براي فروش غيرقانوني قاچاق مي كنند.
در يك پارك جنوب غربي آنگولا، شمار جانوران وحشي تا حد زيادي تحت الشعاع تعداد دامهاي متعلق به جوامع محلي قرار گرفته و زمين براي چراي حيوانات وحشي روزبروز محدودتر مي شود.
كمبود كادر و بودجه براي مراقبت از مناطق حفاظت شده از جمله مشكلات بسيار مهم اين مناطق مي باشد.
اما در عين حال در مناطقي از جهان مثل بوتسوانا براي حفاظت از جمعيت فيل ها، مردم همكاري بسيار خوبي انجام داده اند. اين تجربه نشان مي دهد كه بهترين گزينه براي كشورهاي در حال توسعه تركيب اهداف و برنامه هاي محيط زيست با برنامه ها و اهداف اجتماعي و اقتصادي مي باشد.
ترجمه : سعيد علوي نائيني