Hamshahri Newspaper

گروه تحقيقات ضايعات نخاعي روز يكشنبه با رهبر معظم انقلاب ديدار كرد. در اين ديدار حضرت آيت الله خامنه اي ضمن قدرداني از دستاورد بزرگ علمي و تحقيقاتي اين گروه در درمان ضايعات نخاعي تاكيد كردند: هر اقدامي كه براي بيرون آمدن كشور از محيط سكون، ركود و عقب افتادگي تحميلي ساليان متمادي انجام شود، تلاش مجاهدت آميز و جزو باارزش ترين كارها نزد خداوند است.به مناسبت اين ديدار و موفقيت بزرگ تيم پژوهشگران ايراني، دكتر احمد محبي آشتياني از مشاوران امور نخبگان شوراي عالي انقلاب فرهنگي كه خود سال هاست در سكوت و گمنامي به تحقيق و تاليف علمي مي پردازد، در مقاله اي روند شكل گيري اين دستاورد بزرگ عملي را با تاكيد بر نقش دكتر معصومه فيروزي مرور كرده است؛ با هم مي خوانيم.
* * *
سلول هاي بسياري از نسوج بدن همواره در حال تكثير و جايگزيني هستند، مثل پوست و مخاط دستگاه گوارش كه مرتباً از آغاز تا پايان عمر، سلول هاي آن تكثير مي شوند و جاي سلولهاي پير و مرده قبلي را مي گيرند. نسوج ديگري هم مثل كبد هستند كه اگر قسمتي از آن را (به ضرورت بيماري و توسط جراحي) برداريم، سلول هاي آن تكثير مي شوند تا حجم كبد را به اندازه قبل از جراحي برسانند. رشد نسوج به دو طريق ممكن است؛ يك: تكثير سلولي مثل آنچه در پوست اتفاق مي افتد و دو: افزايش حجم سلول ها بدون زياد شدن تعداد آنها مثل آنچه در عضله ورزشكاران اتفاق مي افتد.
تا پانزده، بيست سال پيش تصور بر اين بود كه نسج عصبي خصوصاً در پستانداران بالغ قابليت رشد، تكثير و جايگزيني را ندارد. اگرچه امروزه اين تصور مورد قبول نيست، اما اين كه تكثير سلولي در دستگاه عصبي تا چند سال پيش ناشناخته بود، خود نشان دهنده اين است كه تكثير سلولي در اين نسج به طور خود به خود نادر و استثنايي است.البته اتصال مجدد يك تار عصبي كه جزيي از يك سلول عصبي است در شرايط خاص مشاهده شده بود اما اتصال مجدد يك عصب قطع شده كه مجموعه اي از دهها رشته عصبي است ناممكن تلقي مي شده است. به طريق اولي پيوند نخاع كه يك كابل قطور حاوي صدها تار عصبي است غير ممكن به شمار مي رفته است . همين است كه مداواي بيماران نخاعي و كساني كه به علت قطع نخاع فلج شده اند از آرزوهاي ديرياب بشريت به حساب مي آيد.
براي خانم معصومه فيروزي قانع كردن مسئولان مركز تحقيقات بيوفيزيك و بيوشيمي دانشگاه تهران به تأمين بودجه لازم براي شروع اين تحقيق متهورانه، دشوار بلكه ناممكن بود. در طول اين دوازده سال، به استثناي چند سال اخير كه پروژه به نهايت خود نزديك مي شد نه فقط مديران و مسئولان بلكه حتي هيچ پزشك متخصصي و هيچ استاد دانشگاهي نيز به همكاري با ايشان راضي نشد. آرزوي او بزرگ تر و نامعمول تر از آن بود كه جز ذهنهاي جوان و متهور و چارچوب بندي نشده، آن را باور كند. او براي شروع تصميم گرفت كه به تنهايي اثر عامل رشد عصبي (NGF) را فبر روي عصب سياتيك موش آزمايشگاهي مطالعه كند. او مي خواست عصب سياتيك موش را به شكل مصنوعي قطع كند و سپس عامل رشد عصبي را در محل قطع عصب تزريق كند و اثرات آن را روي ترميم عصب مطالعه كند. براي شروع، برنامه خوبي به نظر مي رسيد، اما عامل رشد عصبي بايد از خارج از كشور وارد مي شد و گرانقيمت بود. براي بسياري از افراد چنين مانعي به معني توقف تحقيق است. اين را از خيلي ها شنيده ايم: مي خواستم اين پژوهش را انجام دهم اما امكانات نبود. اگر فلان ماده را داشتم موفق مي شدم اما خانم فيروزي به سادگي مي گويد: عامل رشد عصبي نداشتيم پس بايد اين عامل را استخراج مي كردم؛ براي استخراج آن نياز به دستگاه كروماتوگرافي بود كه نداشتيم پس بايد آن را مي ساختم. طراحي و ساخت دستگاه كروماتوگرافي با تكنيك هاي شيشه گري آزمايشگاهي انجام شد. چند نانو گرم عامل رشد عصبي استخراج و تخليص شد. همه از نتيجه كار بهت زده بودند، شادي و شعفي كه براي فيروزي حاصل شده بود فوق العاده بود اما باز هم او به سادگي مي گويد: همه اين ها كار خدا بود، ما چه كاره ايم؟
در سال 1374 عصب سياتيك چند موش قطع شد و عامل رشد عصبي استخراج شده روي اعصاب قطع شده امتحان شد. اثرات بافت شناختي اين عامل رشد روي عصب قطع شده زير ميكروسكوپ نشان مي داد كه عامل رشد عصبي به طور نسبي روي ترميم اعصاب مؤثر بوده است و ثانياً اين اثر بيشتر بر روي سلول هاي شوان و آن هم به صورت افزايش ميلين سازي نمود داشته است.
حالا كه اين موفقيت به دست آمده بود شايد مسئولان همكاري بيشتري مي كردند. طرح كشت سلول هاي شوان در سال 1374 نوشته و تدوين شد اما اين طرح تا سال 1376 از اين كشور به آن كشور و از اين ميز به آن ميز سرگردان بود.با كسب اين موفقيت شايد مي شد متخصصين را يا شايد برخي از پزشكان را قانع به همكاري كرد تا قدمي بزرگ به سوي ترميم نخاع در انسان برداشت. اما انگار هنوز زمانش نرسيده بود. يكي از جراحان كه به دعوت او به آزمايشگاه شلوغ و فرسوده اش آمده بود به او گفت: هر وقت يك ميليون برابر اين مقدار عامل رشد عصب كه داري تهيه كردي مرا خبر كن. و رفت. راستش را بخواهيد خيلي دلم مي خواهد بدانم الان آن استاد چه احساسي دارد.اگر همراهي وجود نداشت، راه اما معلوم بود: كشت سلول هاي شوان. براي اين كه به كار تسلط پيدا كنم همه رده هاي سلول هاي عصبي را كشت دادم... و دوباره همان قصه قبلي: ... فاكتور چسبندگي را كه براي كشت سلول لازم بود نداشتيم، پس بايد آن را خودم استخراج مي كردم، آن را از دم موش استخراج و تلخيص كردم. فاكتور رشد را هم به مقدار كافي نداشتم اما كشت بدون فاكتور را امتحان كردم و نتيجه بهتر از آب درآمد. فقدان فاكتور رشد در محيط باعث مي شود كه سلول هاي فيبري اضافي و مزاحم زودتر بميرند و شرشان را از محيط كشت كم كنند و اما سلول هاي شوان كه مقاوم ترند زنده مي مانند و به اين ترتيب تلخيص بافت آسان تر انجام مي شود. كشت بدون فاكتور رشد سلول عصبي روش بديع و بي سابقه اي است؛ فيروزي نام اين روش را گذاشته است روش روزه داري !
پوريا مشيدي همان روزها به فيروزي ملحق شد. پوريا فارغ التحصيل سازمان ملي پرورش استعدادهاي درخشان از اهواز بود و آن روزها دانشجوي سال يك پزشكي بود. در واقع فيروزي او را از ميان پانزده دانشجو كه توسط يكي از دوستانش در دانشكده پزشكي دانشگاه تهران به او معرفي شده بودند پس از چهار ماه كه در آزمايشگاهش كار كرد، برگزيد. پوريا مشيدي نه تجربه كلاسه علمي داشت، نه امكانات مالي، نه تخصص دانشگاهي؛ و به اين ترتيب هيچ مانعي بر سر راه همكاري او با فيروزي نبود! در عوض سرزنده، متهور، سختكوش و منظم بود. كاري را كه يك هفته براي انجام آن در نظر مي گرفتم، پوريا بعد از دو روز، نتيجه اش را تمام و كمال برايم مي آورد. اين را فيروزي با چهره اي سرشار از قدرشناسي و ستايش مي گويد.در سال 1381 كار آنان به قدر كافي پيشرفت كرده بود، به قدري كه هر دو مي دانستند كه بدون همكاري يك جراح ادامه كار دشوار و موجب اتلاف وقت بسيار است. آنها براي آزمايش سلول هاي شوان بر روي موش بي تابي مي كردند. اما مراجعات مكرر فيروزي به اساتيد جراح نتيجه بخش نبود. طرح تحقيقي آنان كه قدم بزرگ بعدي بود روي دستشان مانده بود. من گمان مي كنم خيلي از جراحان و مديران مراكز پژوهشي هستند كه وقتي كه فيروزي در تلويزيون مشغول شرح زحمات دوازده ساله خود بود، به صفحه تلويزيون نزديك تر شده اند، در چهره او دقيق شده اند و ناگهان او را به ياد آورده اند و با حسرت با خود گفته اند كه عجب! اين همان خانم چادري ا ست كه سه سال پيش آمده بود پيش من!
اما قرعه به نام دكتر صابري افتاده بود؛ متخصص جراحي مغز و اعصاب. پوريا او را استادي يافت كه علاوه بر تبحر و تخصص، براي تحقيق هم ارزش قائل است. طرح خود را به او ارائه داد و قرار شد كه اين كار در قالب يك پايان نامه دانشگاهي انجام شود. تجربه و دقت دكتر صابري موجب شد كه اصلاحاتي در طرح اعمال شود. فيروزي و پوريا تصميم داشتند كه نخاع موشهاي مورد آزمايش را قبل از تزريق سلول هاي شوان قطع كنند، اما دكتر صابري براي آنان توضيح داد كه نخاع در بيماران مورد نظر آنان قطع نمي شود، بلكه اغلب دچار فشردگي و له شدگي مي شود. تكنيك پيشنهادي دكتر صابري اين بود كه به وسيله يك پنس مخصوص جراحي، نخاع موشها را به اندازه اي مشخص و ثابت، فشرده و له كنند. با حضور پزشك مجربي چون دكتر صابري كارها خيلي سريع تر پيش مي رفت و لازم نبود تا فيروزي و پوريا از طريق سعي و خطا تكنيك ها و شيوه صحيح عمليات روي موش را بياموزند. اگر دستهاي توانا و دقيق و ذهن سرشار دكتر صابري نبود؛ بايد چندين سال ديگر براي اعلان اين موفقيت صبر مي كرديم. سي و سه موش مورد عمل قرار گرفتند. فلج حسي و حركتي آنان اندازه گيري و ثبت شد. سلول هاي شوان كشت شده به محل ضايعه تزريق شد، و سپس دوباره حس و حركت پاهاي موش اندازه گيري شده به محل ضايعه تزريق شد و سپس دوباره حس و حركت پاهاي موش اندازه گيري شد و اين همه چند ماه متوالي از وقت همه گروه را گرفت. اما نتيجه براي همه حيرت آور بود، آنقدر كه تأمل براي آزمايش آن بر روي انسان بيهوده به نظر مي رسيد.كار بر روي بيماران نخاعي اما كاري بود كه در مقياسي بزرگ هزينه بر و پر خرج بود. مهندس سجادي رئيس دفتر همكاريهاي فناوري رياست جمهوري، مدير ريسكهاي بزرگ است. نقش مهم او در اين طرح، شايد به خاطر تواضع كمتر به چشم آمده است، همچنان كه در خدمات قبليش به اين مرز و بوم نيز، نامش دانسته و قدرش شناخته شده نيست. بودجه لازم براي مرحله نهايي اين كار را او تأمين كرد و حاصل كار را همه به عنوان يك افتخار ملي مي بينيم.