گروه علمي فرهنگي- شنبه سي ام دي ماه، همايش آخرين دستاوردهاي كاوش هاي باستانشناسي تنگ بلاغي در دانشگاه تربيت مدرس برگزار شد. آن طور كه پيش از اين از سوي معاونت سازمان ميراث فرهنگي و صنايع دستي و گردشگري و رئيس پژوهشگاه آن، دكتر طه هاشمي عنوان شده بود اين همايش علاوه بر اعلام نتايج كاوش هاي باستانشناسان در تنگه بلاغي قرار بود به اين پرسش پاسخ دهد كه آيا از نظر باستانشناسان، كاري در تنگه بلاغي باقي مانده است يا خير؟ تا با بازتاب آن نظر از سوي سازمان به وزارت نيرو تكليف آبگيري سد سيوند مشخص شود.
گفتني است بر پايه  توافقي كه ميان وزارت نيرو و سازمان ميراث فرهنگي بسته شده است، براي نخستين بار در تاريخ ساخت وسازهاي عمراني كشور، يكي از كارفرمايان بزرگ دولتي، براي گشايش طرحي نيازمند اجازه  مسئولان سازمان ميراث فرهنگي است. اين فرصت طلايي كه در پي فشار گسترده  افكار عمومي نصيب سازمان مذكور شده، آن سازمان را در موقعيتي سرنوشت ساز و خطير قرار داده است.
از مدتي پيش، هر چند اين شايعه قوت گرفته بود كه سازمان موافقت خود با آبگيري را به آگاهي وزارت نيرو رسانده است و سخنان غيررسمي مسئولان بلندپايه  سازمان هم اين نظر را تأييد مي كرد، ولي همايش يادشده اين فرصت را به علاقه مندان داد تا در فضايي رسمي و كارشناسي پيگير موضوع باشند. اين همايش براي سازمان aزمين باستانشناسان بيندازد؛ چرا كه اگر در آينده از سازمان انتقادي مي شد، مسئولان به نظر كارشناسي باستانشناسان استناد مي كردند و خود را تبرئه مي كردند. اما:
۱ - در همايش يادشده، برخي از باستانشناسان ايراني - مستقيم و غيرمستقيم - به كارهاي ناتمام اشاره كردند. در اين باره سخن آخر را مطرح ترين باستانشناس حاضر در جمع، آقاي رمي بوشارلاي فرانسوي - كه بالطبع درگير تعارفات و محذورات با سازمان ميراث فرهنگي نبود - عنوان كرد كه بسياري از سايت ها كاوش نشده باقي مانده و نياز به پژوهش بيشتري است. از اين رو اين سخن مسئولان سازمان پس از همايش كه بر اتمام كار همه  هيأت هاي باستانشناسي اصرار دارند (اسفنديار رحيم مشايي، رييس سازمان ميراث فرهنگي در برنامه  نگاه و دكتر فاضلي، رييس پژوهشكده  باستانشناسي سازمان در برنامه  صبح به خير ايران كه در شب شنبه و صبح يكشنبه سي ام دي ماه و يكم بهمن ماه از شبكه  يك سيما پخش شدند)، نمي تواند با واقعيات همخوان باشد.
۲ - حضور گروهي از جوانان مخالف آبگيري سد سيوند، از جمله نمايندگان 47 سازمان مردم نهاد (GO) از شهرهاي گوناگون ايران، مصداقي بود بر اين سخنان دكتر فاضلي، دبير همايش كه در آغاز همايش بر معيار بودن نظر ملت ايران در تصميم گيري سازمان تأكيد كرده بود. در عرف جهاني، سازمان هاي غيردولتي و مردم نهاد، نمايندگان مردم به شمار مي روند.
۳ - بر خلاف وعده هاي داده شده در پيش از برگزاري همايش و حتي در آغاز آن، بخش ميزگرد و اعلام نتيجه گيري از همايش، به سخنان شماري از پيشكسوتان رشته  باستانشناسي و مسئولان سازمان محدود شد و دكتر فاضلي با عنوان كردن اين كه گروهي از باستانشناسان در اين همايش غايب هستند (كدام باستانشناسان؟)، نتيجه گيري را به آينده موكول كرد.
۴ - اما نكته اي كه بسيار مهم است و از سوي مسئولان سازمان ناديده گرفته شده و مي شود، اين است كه مسئله  كاوش ها در تنگه بلاغي تنها يكي از چندين آسيب ناشي از آبگيري سد سيوند است و ديگر آسيب ها ناديده گرفته شده، آن هم در شرايطي كه متولي ديگري وجود ندارد. براي نمونه آيا مسئولان سازمان همان طور كه به فكر وزارت نيرو و رفع مشكل آب هستند و حساب هزينه هايي را دارند كه براي ساخت سد پرداخت شده، نبايد به فكر نابودي جنگل ها، مراتع، گنجينه هاي ژنتيكي و زمين هاي كشاورزي منطقه هم باشند؟ بر اساس نظر گياه شناسان به علت بكر بودن تنگه بلاغ، گياهان در اين منطقه وجود دارد كه علاوه بر اين كه يك گنجينه  ژنتيكي غني هستند در صورت انجام مطالعات كامل بر رو آنها، م توان به نوع گل ها، درختان و پوشش گياه كه در باغ ها پاسارگاد وجود داشته، پي برد ولي با آبگيري سد سيوند اين پوشش گياهي نادر به زير آب خواهد رفت. از سوي ديگر بر پايه  نظر كارشناسي دكتر پيمان يوسفي آذري، مديركل دفتر جنگل هاي خارج از شمال سازمان جنگل ها و مراتع، با آبگيري سد سيوند حداقل 8 هزار اصله درخت 500 ساله و هزاران هكتار مرتع و زمين مرغوب كشاورزي نابود مي شود. اين درختان به دليل واقع  شدن در ناحيه رويش ايراني - توراني از نظر تنوع و ذخيره  گاه ژنتيكي، منحصر به  فرد و داراي اهميت ويژه اي هستند و تخريب اين جنگل ها به معناي فنا و نابودي كامل طبيعت منطقه است و حتي با صرف ميلياردها دلار هم امكان احياي اين جنگل ها وجود ندارد، چرا كه خاك منطقه آن قدر فقير و خشك است كه رويشگاه توان بازسازي خود را ندارد، زيرا شكل گيري جنگل در حوزه هاي خشك ايران بر اثر يك فرايند تكامل يافته چندين هزارساله است و از آن جا كه پديده آلودگي هوا اقليم هاي خشك را خشك تر مي كند براي جايگزيني اين درخت ها چند صد سال زمان نياز است ، با اين شرط كه اقليم تغيير نكند. بر اين اساس حفظ و ارزش جنگل هاي ايراني ـ توراني اين منطقه به همان درجه و حتي شايد مهم تر از جنگل هاي شمال باشد.
اما آن چه بيش از هر چيزي مايه  نگراني است آن كه مسئولان استان فارس تلاش مي كنند تا موافقت سازمان جنگل ها و مراتع و آبخيزداري كشور را براي قطع 8 هزار اصله درخت موجود در محدوده  آبگيري سد سيوند جلب كنند ؛ موافقتي كه مي تواند سنگ بناي مخربي در كشور گذارده شود كه حتي تصورش براي دلسوزان محيط  زيست و منابع طبيعي غيرممكن است. بدعت ناگوار و مخربي كه روند رو به تخريب منابع طبيعي را سرعت خواهد بخشيد، چرا كه از اين پس هر سازمان يا نهادي با استناد به چنين عملكردي، براي اجراي پروژه هاي خود درخواست مجوز قطع درخت خواهد كرد و ديگر هيچ سازماني نمي تواند مانع از اين روند تخريب شود. حداقل سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري قدرت مقابله با آن را نخواهد داشت.
بر بنيان نظرات كارشناسي و بر خلاف نظر مجريان سد، آبگيري سد سيوند بر كشاورزي منطقه نيز اثرات مخربي دارد و هزاران هكتار مرتع و زمين مرغوب زراعتي و خاك زير آب دفن مي شود، در حالي كه توليد علوفه فقط يك چهارم ارزش مراتع است و سه چهارم ارزش آن مربوط به حفاظت خاك و جلوگيري از فرسايش و ميزان نفوذ پذيري آب است.
همچنين تنگه بلاغي به دليل عبور عشاير منطقه و مسير تاريخي عبور كاروان از اهميت به سزاي برخوردار است. بسته شدن مسير كوچ عشاير و به زير آب رفتن يكي از استقرارگاه هاي كوچ نشينان در منطقه، از ديگر نتايج آبگيري سد سيوند است. با آبگيري سد سيوند، مراتع عشاير كه يكي از جاذبه هاي گردشگري ايران به شمار مي رود نيز نابود مي شود.
مختار نجفي كشكولي، مدير كل امور عشاير استان فارس با تأييد اين مطلب و ضمن تقسيم عشاير به دو دسته مرتع دار و كوچ نشين، مي افزايد: اين سد براي مرتع داران كه از طايفه  باصري هستند خطر بيشتري دارد؛ چرا كه مراتع و چراگاه هاي آنها زير آب مي رود.
درست است كه مسئولان سازمان مي توانند مدعي شوند كه زيست بوم منطقه ربطي به آنها ندارد و خودش متولي دارد، ولي هنگامي كه آنها بارها و بارها در سخنانشان به دفاع از وزارت نيرو برخاستند، نمي توان از آنها انتظار توجه به ديگر مسائل را هم داشت، كما اين كه اين فرصت تاريخي تنها به سازمان ميراث فرهنگي داده شده كه بتواند آبگيري سد را به تأخير بيندازد و نه هيچ سازمان ديگري.
۵ - غير از اهميت باستانشناسي تنگه بلاغي آسيب هاي ديگري هم از آبگيري سد سيوند ناشي مي شود كه در رابطه  مستقيم با وظايف سازمان ميراث فرهنگي است؛ وظايفي كه به شدت نسبت به آنها بي توجهي مي شود. به واسطه  آبرفت و سست بودن خاك منطقه با بالا آمدن ميزان آب زيرزميني، زمينه برا آسيب رسان به پ سازه ها دشت پاسارگاد (اعم از كاخ بارعام، كاخ دروازه، كاخ اختصاص، گور كمبوجيه، تل تخت و به ويژه آرامگاه كوروش كه نزديك ترين اثر به سد است) آماده خواهد شد. از سوي ديگر، افزايش رطوبت پس از آبگير سد و تشكيل درياچه  پشت آن در درازمدت باعث تغيير اقليم و آب و هوا (اكوسيستم) شده و آثار سنگ پاسارگاد را - كه از جنس سنگ ها آهك و جذب كننده  رطوبت هستند- از بين خواهد برد. رطوبت، اثر مستقيم بر اين آثار داشته و مسائل چون رويش گياهان در لابه لا سنگ ها را به دنبال دارد. آثار پاسارگاد فرسوده تر از تخت جمشيد هستند و ارتفاع نسبت به دشت ندارند و به همين دليل آسيب پذير آنها بسيار بالا است. پيش از اين تصور م شد كه بتوان با استفاده از فناور از آسيب هاي ناشي از رطوبت جلوگيري كرد، اما اكنون مشخص شده كه اين امكان وجود ندارد و ضرر ناش از رطوبت بر رو سازه ها پاسارگاد در درازمدت قطع است. فراموش نشود در بيشتر مواقع جريان باد از سمت دره و كوهستان بلاغ به سمت پاسارگاد مي وزد و در صورت ايجاد درياچه ا در آنجا باد كه از آن سو م وزد رطوبت دره و درياچه را به پاسارگاد منتقل خواهد كرد. با افزايش رطوبت رو زميني و زير زميني بر ميزان رشد گلسنگ ها كه يك از عوامل فرسايش سازه ها سنگ است، افزوده خواهد شد. فراموش نشود وسعت اين سد و آبگير آن به گونه ا است كه آب آن تا ?? سال آينده تخليه نم شود.
همچنين درياچه  ايجادشده به عنوان يك مكان تفريح محسوب خواهد شد و رفت وآمد ماشين ها و افراد سبب آلودگ م شود. كوهستان بودن منطقه و بارش باران، آلودگ ها را به بسيار از مناطق ديگر منتقل م كند كه اين پديده از عوامل تخريب آثار به حساب م آيد (بلايي كه بر سر سنگ نگاره  بيستون آمد و در عرض چند دهه به اندازه  چند هزاره آسيب ديد).
البته دكتر فاضلي، رييس پژوهشكده باستانشناسي سازمان ميراث فرهنگي در سخنانش در برنامه  صبح به خير ايران ، اطمينان داد كه رطوبت هيچ تأثير مستقيمي بر پاسارگاد نخواهد داشت و اگر هم تأثير غيرمستقيم آن افزايش يابد تيم كارشناسي سازمان كه به صورت تخصصي بر روي گلسنگ هاي آرامگاه كورش كار مي كند (موردي كه تا امروز خبرش در هيچ جا درج نشده بود و خود ايشان هم در روز همايش از آن بي اطلاع بود تا منعكسش كند!) با دستگاه هاي پيشرفته  رطوبت سنج (كه گفته مي شود آنها را وزارت نيرو خريداري كرده است؛ وزارتي كه هنوز بر خلاف ادعاهايش هيچ هزينه اي براي كاوش هاي منطقه نپرداخته است) متوجه شده و نسبت به كاهش آن اقدام خواهد كرد (چگونه اش را هم بايد از خود ايشان پرسيد ولي تجربه نشان مي دهد كه اگر پس از مدتي خطر رطوبت جدي بود - كه كارشناسان آن را از هم اكنون قطعي مي دانند-درصد امكان تخليه  سد از آب و متوقف كردن فعاليت آن چيزي در حد صفر است. كما اين كه ممكن است تعريف نمايندگان - به ويژه سازمان هاي دولتي - از ميزان جدي بودن خطر براي آثار، بسيار متفاوت از آنچه متخصصان غيردولتي مي انديشند باشد. علاوه بر اين ها به گمان ما نمي توان با اثري به مهمي پاسارگاد با آزمون و خطا برخورد كرد). پيش از اين هم دكتر طالبيان، رياست بنياد پژوهش پارسه و پاسارگاد عنوان كرده بود كه با پايين آوردن ميزان آبگير، مي توانيم ميزان رطوبت را كاهش دهيم ، در حالي كه كارشناسان محيط زيست اين راهكار را مفيد نم دانند و معتقدند كاهش ميزان آب، تأثير در اندازه  سطح آب و در نتيجه در ميزان تبخير آن ندارد.
به هر روي اكنون در شرايطي قرار داريم كه سازمان مي تواند به ياري افكار عمومي خواهان عقب انداختن يك ساله  آبگيري باشد تا بتوان در فضايي كارشناسي تر و با رفع همه  نگراني هاي ناشي از آبگيري (نه فقط اتمام پژوهش در تنگه بلاغي)، درباره  لزوم آن به سخن گفتن پرداخت. گمان مي رود ، راهي ميانه است كه بارِ اجراي آن اكنون بر دوش سازمان ميراث فرهنگي است و آن سازمان با ارائه  اين درخواست به وزارت نيرو مي تواند خود را همراه با همه  دوستداران ميراث فرهنگي قرار دهد.

گروه علمي فرهنگي- در فاصله 10 روزي كه به فرصت يونسكو باقي مانده، جهان نما هنوز كوتاه نيامده است تا ميدان امام خميني(ره) از فهرست آثار جهاني حذف شود.
در چنين شرايطي سعيد بكتاش رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان اصفهان از ورود هيات كارشناسان يونسكو به ايران با هدف بازديد از روند تعديل جهان نما خبر داد.
هيات كارشناسان يونسكو كه به ايران سفر كرده بودند، قرار بود از برج جهان نما بازديد كنند و از نزديك، روند تعديل اين برج را مورد بررسي قرار دهند.
رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان اصفهان، صبح سوم بهمن ماه در ملاقاتي كه با اين هيات خارجي انجام داده، دلايل خود را درباره  تعديل جهان نما به كارشناسان يونسكو ارائه كرد . البته قرار بود، اين كارشناسان بلافاصله به اصفهان سفر كنند كه به دليل بدي هوا، اين سفر خوشبختانه لغو شد.
سعيد بكتاش با اشاره به اين كه اقدامات مهمي درباره  تخريب طبقه هاي فوقاني جهان نما صورت نگرفته است، لغو سفر هيات كارشناسي يونسكو را لطف الهي دانست و اظهار داشت: چنا نچه آنها متوجه مي شدند كه جهان نما به چه ميزان تخريب شده است، شايد قضيه به شكل ديگري دنبال مي شد.
به گفته  او نظر نهايي كارشناسان يونسكو پس از بازديد از جهان نما، طي يك هفته  آينده اعلام خواهد شد.
رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان اصفهان، با اعلام اين كه خطر حذف ميدان نقش جهان از فهرست آثار يونسكو بسيار جدي است، گفت: هرچند تعديل دو طبقه ديگر جهان نما آغاز شده است، اما از روند تعديل اين برج رضايت ندارم.
وي ادامه داد: اميدوارم مديريت شهري اصفهان همت ويژه اي به خرج دهد و در فرصت باقي مانده تعديل دو طبقه  ديگر برج جهان نما را سرعت بخشد.
او بيان كرد: طبق توافق هاي صورت گرفته ميان دولت و استانداري اصفهان در تامين بودجه  تخريب طبقه هاي فوقاني جهان نما، هيچ گونه مشكلي وجود ندارد؛ اما مهم اين است كه تعديل جهان نما صورت گيرد و اين تعديل ناشي از اراده  دولت است و بحث پول اصلا مطرح نيست.
بكتاش افزود: دولت تاكنون 500 ميليون تومان به شهرداري اصفهان براي تعديل دو طبقه از جهان نما پرداخت كرده است و قطعا خسارت تعديل طبقه هاي ديگر نيز داده خواهد شد.
وي اظهار داشت: اميدواريم اقداماتي كه درباره  تعديل جهان نما صورت گرفته اند، به گونه اي باشند كه نظر كارشناسان يونسكو را تامين كنند؛ در غير اين صورت، هم سرمايه  ملي به هدر خواهد رفت و هم نتيجه اي از اين تخريب ها نخواهيم گرفت.
او درباره  حذف احتمالي ميدان نقش جهان از فهرست يونسكو و مقصران چنين اتفاقي، تاكيد كرد: بايد كمك كنيم، به هر قيمتي كه شده است، چنين اتفاقي نيافتد؛ چراكه حفظ ميدان نقش جهان از فهرست يونسكو براي حيثيت نظام، كشور و بخصوص شهر فرهنگي اصفهان با اين قدمت و هويت ملي و فرهنگي مهم است و آيندگان قطعا بايد درباره  مشكلاتي كه در اين زمينه وجود داشته ، قضاوت كنند.
او با بيان اين كه پرونده  ثبت الحاق هاي محور تاريخي -فرهنگي اصفهان به ميدان نقش جهان آماده شده است و سال آينده در اجلاس يونسكو ارايه مي شود، تصريح كرد: ثبت محور تاريخي ـ فرهنگي اصفهان در فهرست آثار جهاني براي كشور ما بسيار مهم است؛ اما چنان چه جهان نما به موقع تعديل نشود و ميدان نقش جهان از فهرست يونسكو خارج شود، در ثبت اين پرونده مشكل به وجود مي آيد؛ اما ما همچنان اميدواريم كه شهرداري در فرصت باقي مانده تعديل جهان نما را انجام دهد، تا با ارايه  طرح مديريت جديد اين مشكل را براي هميشه بتوانيم حل كنيم.
در شرايطي كه مسئله حذف جهان نما از فهرست ميراث جهاني با شدت دنبال مي شد توافقي بين سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري با شهرداري، استانداري و شوراي شهر اصفهان درباره  تعديل دو طبقه  ديگر از برج جهان نما صورت گرفت. اما هنوز تعديل جهان نما به طور كامل صورت نگرفته است و در اين فرصت اندك باقي مانده اگر به صورت شبانه روزي عمليات تخريب طبقه هاي فوقاني جهان نما انجام شود؛ باز هم در عمل تخريب اين ميزان تا قبل از 12 بهمن ماه غيرممكن به نظر مي رسد
سعيد بكتاش از جلسه اي با اعضاي شوراي شهر اصفهان، نماينده  استانداري و شهرداري خبر داده است كه بر اساس آن مقرر شد، طي فرصت باقي مانده (تا اول فوريه) شهرداري علاوه بر دو طبقه  جهان نما كه تاكنون تخريب شده اند، دو طبقه  ديگر را نيز در دستور كار خود قرار دهد، تا ناهمگوني اين برج از ميان برود.
طي جدول زمان بندي كه در اين جلسه مشخص شد، هشت متر از ارتفاع جهان نما بايد كوتاه شود كه با درنظر گرفتن چهار متري كه قبلا كوتاه شده بود، در واقع 12 متر از كل اين برج بايد تخريب مي شد.
يونسكو در اجلاس دوربان آفريقاي جنوبي، ارتفاع جهان نما را 12 متر در ضلع شرقي و 23 متر در ضلع غربي تصويب كرده بود .زماني كه تعديل 12 و 24 متر مطرح بود، بحث الحاق محور فرهنگي _ تاريخي مشخص نبود؛ اما براساس آن چه دولت به استانداري اصفهان ابلاغ كرده، رعايت مصوبه دوربان مورد تاكيد قرار گرفته است. اكنون تعديل دو طبقه  ديگر برج در دستور كار است، تا زماني كه كميته  يونسكو براي بازديد از روند تخريب جهان نما به اصفهان مي آيد، شاهد تخريب اين برج باشد.
رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان اصفهان توضيح داده كه اجراي مصوبه  يونسكو درباره  تعديل جهان نما در عمل امكان پذير نيست .براساس آن چه يونسكو مد نظر دارد، علاوه بر تخريب دو طبقه، شش طبقه  ديگر برج نيز بايد كوتاه شود كه در واقع غيرممكن است؛ اما ما معتقديم عمليات تخريب بايد صورت گيرد، تا ببينيم چه مي شود. رئيس سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري استان اصفهان با بيان اين كه هزينه اي را كه دولت براي تخريب طبقات فوقاني جهان نما به تصويب رسانده، به استانداري تحويل داده شده است، گفت: با پي گيري هايي كه انجام گرفت، اين ميزان هزينه پرداخت شده و 500 ميليون تومان به عنوان علي الحساب تخريب داده شده است؛ اما اين كه اين مبلغ براي تخريب چند طبقه كافي است، در تصميم دولت مشخص نيست.

غار افسانه اي سهولان در مهاباد
در 35 كيلومتري شهرستان مهاباد- بوكان در استان آذربايجان غربي يك غار شگفت انگيز به نام سهولان كه به زبان محلي به معناي يخبندان است، وجود دارد كه مردم محل نام آن را غار كونه كوتر يعني خانه كبوتر ناميده اند.
غار سهولان يكي از مهم ترين غارهاي آبي- خشكي است كه علاوه برداشتن حوضچه هاي متعدد بزرگ با مناظر بسيار ديدني، دالان هاي مملو از آب، قنديل هاي زيبا، يك مدخل پله بندي شده و يك راه خروجي خشكي با دالان هاي طولاني دارد.
اين غار در سال 1890 ميلادي توسط يك غارشناس فرانسوي به نام ژاك  دومورگان كشف شده و همزمان با وقوع جنگ جهاني دوم از سوي يك هيأت انگليسي مورد مطالعه قرار گرفت و بالاخره در سال 1375 گروه غار نورد استان آذربايجان غربي آن را به طور كامل شناسايي كرد و به دنبال آن اقداماتي براي بهره برداري و ديدار مردم از اين غار باشكوه آغاز شد.
منبع آب غار از خودش سرچشمه مي گيرد و به همين سبب در سال هاي خشكسالي آب غار كاهش زيادي ندارد. بافت  غار از نوع آهك است و پرندگاني از نوع كبوتر و خفاش در داخل آن لانه دارند(شايد به همين دليل اهالي محل نام آن را كونه كوتر به معني لانه كبوتر گذاشته اند.)
هنگام عبور با قايق تماشاي سنگ هاي بستر در عمق چندمتري به علت صافي و زلالي سفره هاي آبي غار و نيز قنديل هاي بسيار زيبا با نقش هاي استالاكتيت و استالاگميت براي هر شخصي لذت بخش و فرح انگيز است.
بازديدكنندگان از غار هنگام ورود سوار قايق مي شوند و پس از طي مسير آبي از قايق پياده شده و دالان هاي بخش خشكي را كه به دهانه غار به نام كونه مالان (منزلگاه) منتهي مي شود، پياده و قدم زنان مي پيمايند و از در غار خارج مي شوند.
سقف غار از سطح آب 50 متر است و عمق آب تا بيش از 30 متر هم مي رسد، به گفته باستان شناسان دالان هاي واقع شده در بخش خشكي غار در دوران هاي مختلف مورد سكونت انسان هاي اوليه و در هزاره هاي اول و دوم پيش از ميلاد مورد سكونت  پارتي ها بوده است. مسافراني كه از اروميه براي ديدن غار سهولان سفر مي كنند پس از گذر از 110 كيلومتر فاصله اروميه- مهاباد حدود 30 كيلومتر به طرف بوكان مي روند و پس از گذشتي از روستاي عيسي كندي و نرسيده به روستاي سهولان، در كنار جاده به غار سهولان مي رسند.

مسجد جامع مرند
شهرستان مرند در مسير تبريز به جلفا، يكي از شهرهاي زيباي استان آذربايجان شرقي است. باغ هاي پردرخت با ميوه هاي فراوان به مسافران خوشامد مي گويند.
سابقه تاريخي شهر مرند به چند قرن پيش از ميلاد مسيح مي رسد و در دوره هاي آشور و كلده اقوام بسياري در اين شهر سكونت داشته اند. بر اساس نوشته هاي تورات، مادر حضرت نوح(ع) در شهر مرند دفن شده و در روايتي احتمال دفن حضرت نوح نيز در اين شهر آمده است.
مسجد جامع مرند يك بناي تاريخي و ارزشمند است كه ماجراهاي زيادي در دل خود دارد. در روزگار ساساني آتشكده معروفي بوده كه با سكونت ارامنه در اين منطقه كليسا شده و در قرن سوم هجري قمري با گرويدن مردم به دين اسلام آتشكده و كليسا به مسجد تبديل شده است. احداث كليسا در شهر مرند با توجه به فرار ترسايان و نسطوريان در قرن پنجم ميلادي از ستم امپراتوري روم شرقي و كشيشان متعصب مسيحي به اين منطقه، باوركردني است.
بر بالاي محراب بسيار زيباي مسجد سنگ نوشته اي با اين كلمه ها قرار دارد: السلطان الاعظم مالك الرقاب الامم ابوسعيد خلدالله ملكه 731 ه.ق عرض محراب 75/2 و ارتفاع آن 6 متر است كه با آيات قرآني به خط كوفي و گچ بري هاي بديع زينت يافته است. ميراث فرهنگي  آذربايجان شرقي به مرمت و بازسازي مسجد جامع همت گمارده است.
گفتني است اگر مسافران هنگامي به در مسجد برسند و مسجد بسته باشد، نگران نشوند. خانه كربلايي معصوم، خادم مسجد را همه مي شناسند و اين مرد دوست داشتني در يك چشم به هم زدن خود را به مسجد مي رساند.
حميد دهقان