Hamshahri Newspaper

هفته اول شهريور ماه توسط سازمان علمي فرهنگي تربيتي كشورهاي اسلامي(آيسسكو) در پايتخت فرهنگي جهان اسلام، شهر اصفهان، كارگاهي برگزار شد كه به موضوع نقش رسانه ها در گفت وگوي تمدن ها اختصاص داشت. در اين كارگاه آموزشي كه با حضور نمايندگان ايران و برخي كشورهاي اسلامي عضو آيسسكو، به ويژه افراد فعال در نظام آموزشي، برگزار شد، استادان علوم ارتباطات كشورمان به بيان مباحثي در ارتباط با نقش رسانه ها در اجراي ميثاق رباط پرداختند كه سال گذشته كشورهاي عضو آيسسكو در مغرب براي رسيدن به آن همنوا شده بودند.
در اين نشست دو روزه خبرنگار روزنامه همشهري نيز حضور داشت. آنچه در پي مي آيد گزارشي است از اين كارگاه آموزشي دو روزه .

مفهوم گفت وگو در انديشه سياسي و فرهنگي معاصر از جمله مفاهيم جديدي است كه متداول شده است. گفت وگو در زمره واژه هاي حقوق بين الملل نيست زيرا هيچ ذكري از آن در اسنادي مانند منشور سازمان ملل، اعلاميه جهاني حقوق بشر و پيمان نامه بين المللي ويژه حقوق مدني و سياسي به ميان نيامده است. بر اين اساس، گفت وگو نه مفهومي حقوقي بلكه مفهومي سياسي، ايدئولوژيك و فرهنگي و تمدني است.
گفت وگو در اين سياق از سال 1377 شهرت بيشتري پيدا كرد كه سيد محمد خاتمي رئيس جمهوري وقت ايران در نخستين سخنراني خود در سازمان ملل طرح گفت وگوي تمدن ها را عرضه كرد. اين طرح به سرعت در گفتمان سياسي و فرهنگي جهان پذيرفته شد و سازمان ملل تشكيلاتي را براي پيگيري آن به وجود آورد. تصور مي شد گفت وگوي تمدن ها پس از 11 سپتامبر به محاق رفته است، اما در واقع اين حادثه فوريت مضاعفي براي پيگيري طرح در سطح بين الملل و به خصوص بين تمدن ها و فرهنگ هايي كه در برابر هم قرار گرفته اند، پديد آورد.
از آنجايي كه طرح ياد شده بر پايه مفهوم تازه اي از گفت وگو بنا شده است، ارتقاي آگاهي عمومي نسبت به آن اهميت شاياني دارد. اينجاست كه رسانه ها در مقام ابزار انتشار اطلاعات در جامعه مورد توجه ويژه قرار مي گيرند. سال 2001، سازمان ملل يك كارگاه آموزشي با عنوان نقش رسانه و ارتباطات در گفت وگوي بين تمدن ها برگزار كرد. در اين كارگاه بر نقش رسانه ها در گسترش انديشه گفت وگوي تمدن ها تأكيد شد كه حق متفاوت بودن و برابر بودن افراد متفاوت را به رسميت مي شناسد. رسانه ها به علاوه در فهم فرهنگ خودي و درك درست فرهنگ ها از هم نقش ايفا مي كنند. تكثرگرايي رسانه ها در جامعه چند فرهنگي به فهم فرهنگ خودي كمك مي كند.
جهان اسلام در مقام يك تمدن گسترده و ريشه دار جهاني نيز از پرداختن به طرح گفت وگوي بين تمدن ها غافل نبوده است. هر چه باشد، تحولات سياسي در عرصه جهاني به خصوص در خلال چند سال اخير به گونه اي بوده است كه تمدن اسلامي را در كانون كشمكش هايي با تمدن مسيحيت قرار داده است. به علاوه در درون جهان اسلام، تنوع چشمگيري از نظر نژادي و قومي وجود دارد كه ضرورت نوعي گفت وگوي درون تمدني را دو چندان مي كند.
خردادماه سال گذشته، نشستي در رباط - پايتخت مغرب- با عنوان تقويت گفت وگوي بين فرهنگ ها و تمدن ها از طريق اجراي طرح هاي منسجم و پايدار برگزار شد كه باني آن سازمان كنفرانس اسلامي، آيسسكو (سازمان علمي، آموزشي و فرهنگي سازمان كنفرانس اسلامي)، السكو(سازمان آموزش، علمي و فرهنگي اتحاديه عرب)، يونسكو و چند موسسه ديگر بودند. ماحصل اين نشست دو روزه تصويب سندي موسوم به تعهدنامه رباط بود. اين سند حاوي توصيه هاي كلي و پيشنهادهاي ويژه در سه محور فرهنگ، آموزش و ارتباطات بود. مثلاً در بخش آموزش توصيه شده است كه گفت وگوي بين فرهنگي بايد بر ارزش ها و اصول جهاني صلح، حقوق بشر و شهروندي دموكراتيك مبتني بوده و بخش جدايي ناپذيري از آموزش كيفي باشد. از جمله پيشنهادهاي ويژه آموزش، تأكيد بيشتر بر نقش زبان و تدريس آن به عنوان وسيله اي براي ترويج گفت وگوي بين فرهنگي و توجه ويژه به زبان هاي محلي به ويژه سوادآموزي به زبان مادري و نيز آموزش زبان عربي در كشورهاي غيرعرب به منظور تقويت تفاهم است. تعريف مفاهيم كليدي مربوط به گفت وگوي تمدن ها به ويژه مفاهيم مربوط به ساختار فرهنگ، تمدن و مذهب نيز از جمله توصيه هاي كلي در بخش فرهنگ است. در بخش ارتباطات نيز تصريح شده است نظام آموزشي و رسانه ها در پيشگيري از كوته فكري و كمك به ايجاد شرايط گفت وگوي بين فرهنگي نقش بسزايي دارند.
چهارم و پنجم شهريور ماه جاري، نشست آموزشي ملي نقش رسانه ها در اجراي ميثاق رباط در اصفهان برگزار شد. برگزاري اين نشست در واقع بخش پاياني هفته فرهنگي آيسسكو در اصفهان بود كه امسال پايتخت فرهنگي جهان اسلام لقب يافته است. اين نشست توسط كميسيون ملي آيسسكو در ايران، دفتر منطقه اي آيسسكو و مركز ملي مطالعات جهاني شدن ترتيب يافته بود. در مراسم افتتاحيه افرادي چند سخنراني كردند، از جمله آقاي دكتر صدري مدير دفتر آيسسكو در تهران كه اهميت برابري فرهنگ ها را در هنگام گفت وگو خاطرنشان كرد. دكتر صدري تصريح كرد: تقسيم فرهنگ ها به عقب مانده و پيشرفته بايد كنار گذاشته شود. مسلماً در نگاه مبتني بر اصول اسلامي كه برابري تمام مسلمانان را مورد تأ كيد قرار مي دهد، چنين اصلي از پيش انگاشته شده است و گفت وگو درون تمدني با سهولت بيشتري انجام مي شود. همان گونه كه دكتر صدري يادآوري كرد، ميراث مشترك اسلامي، مسلمانان را به همزيستي مسالمت آميز هدايت مي كند.
از آنجايي كه طرح گفت وگوي تمدن ها را اولين بار خاتمي مطرح كرد، اين طرح با نام وي عجين شده است، به گونه اي كه هيچ گردهمايي در اين زمينه بدون نوعي حضور وي رونق ندارد. از اين رو بود كه دكتر خانيكي حامل پيام سيد محمد خاتمي بود كه آن را قرائت كرد. در پيام رئيس جمهور پيشين آمده بود: دنياي رسانه اي شده بخشي از واقعيت جهان ماست، هر چند كه با واقعيت فاصله داشته باشد . تعريفي كه وي از تمدن داده بود نيز به نوعي منحصر به فرد بود. تمدن پاسخي است كه انسان آگاه و خودمختار به نيازهاي خود مي دهد .
طبعاً در مباحثي كه از تمدن و فرهنگ صحبت مي شود، پاي تاريخ به ميدان مي آيد، چرا كه اصولاً تمدن در گستره تاريخي معنا پيدا مي كند. سخناني كه دكتر پاكتچي از دايره المعارف اسلامي ايراد كرد، ناظر بر همين موضوع بود، يعني نگاهي به تنوع فرهنگي در گستره تاريخي و جغرافيايي اسلامي. اسلام در چند قرن اول ظهور، با گسترش به اقصي نقاط جهان، فرهنگ هايي چند را متأثر كرد.
به همين علت، اصولاًُ فرهنگ اسلامي را مي توان دربرگيرنده چندين فرهنگ اسلامي دانست. دكتر پاكتچي نكته جالبي را ذكر كرد و آن اينكه تمدن اسلامي عبارتي بود كه تا سال 1990، مستشرقين به كار مي بردند. اما با انتشار مقاله و سپس كتاب ستيز تمدن ها نوشته هانتينگتن، اين عبارت بار سياسي پيدا كرد. هانتينگتن از خطوط فصل يا گسل بين تمدن ها صحبت مي كند؛ امري كه پاكتچي در مورد آن ابراز ترديد كرد. به اعتقاد وي تمدن ها نه با يك خط فارق دقيق كه با يك ناحيه حائل از هم جدا مي شوند. بخش ديگري از سخنان وي به ويژگي هاي تمدن هاي مختلف درون تمدن اسلامي، مؤلفه هاي فرهنگي و تنوع فرهنگي و نيز هويت سازي در برخي كشورها اختصاص داشت.
طبعاً رسانه ها در ارائه تصوير متقابل از فرهنگ و تمدن ها نقش قابل توجهي دارند. در واقع بخش اعظمي از تلقي فرهنگ ها از هم از طريق رسانه ها حاصل مي شود. اين نكته اي بود كه مورد توجه دكتر آشنا قرار گرفت كه سخنراني خود را با عنوان بحران در گفت وگوي فرهنگي در محيط رسانه اي ايراد كرد.
وي گفت: تماس هاي فرهنگي ما ايرانيان با ساير فرهنگ ها عمدتاً در سپهر رسانه اي اتفاق مي افتد. فضاي رسانه اي در واقع فضاي حائل بين فرهنگ ها است. تماس بين دو يا چند فرهنگ، همواره با تأثيرپذيري همراه است، اما اين تأثيرپذيري معلول متغيرهايي چند است كه دكتر آشنا آنها را ين گونه برشمرد: 1- فرهنگي(تفاوت ايدئولوژي، فناوري، هنجارها و ارزش ها و غيره) 2- شرايط و شدت تماس 3- موقعيت تماس(فرادست يا فرودست) 4- كارگزاران تماس 5- جهت جريان تماس.
اما وقتي دو فرهنگ با يكديگر تماس پيدا مي كنند، چه حالاتي امكان پذير است؟ دكتر آشنا شق هاي ممكن را به اين شرح نام برد: 1- اختلاط يا جذب، 2- الحاق (از دست رفتن استقلال يك فرهنگ و تبديل آن به خرده فرهنگ در فرهنگ غالب)، 3- خاموشي، 4- انطباق، 5- ابداعي، 6- دفعي. نقش رسانه ها در اين عرصه نيز از ديگر محورهاي سخنان وي بود.
به نظر مي رسد بسياري از ما اهميت خاصي براي مفهوم گفت وگو قائل نيستيم چون كلمه جديدي نيست و هر روز با آن سر و كار داريم. اما واقعيت آن است كه گفت وگو تفاوت هايي معنايي با ديگر معادل هاي آن از قبيل مذاكره، بحث، صحبت و كلاً ارتباط دارد.
بي توجهي به اين تفاوت هاي معنايي مي تواند در درك مفهوم گفت وگو اختلال ايجاد كند. اين موضوعي بود كه دكتر خانيكي در سخنراني خود به آن پرداخت يعني تفاوت هاي معنايي گفت وگو با لغات مترادف آن. به گفته وي، از جمله ويژگي هاي معنايي گفت وگو مي توان از يادگيري از رهگذر و تحقيق، مشاهده ارتباط بين اجزا، پرسش درباره مفروضات و تلاش نكردن براي مجاب كردن طرف مقابل نام برد.
تنها سخنران خارجي نشست دكتر سليمان از لبنان بود كه طي سخنان مفصلي به بررسي نقش رسانه ها به خصوص رسانه هاي تصويري و مكتوب فرانسه در جنگ اخير لبنان پرداخت. البته وي تاريخ مختصري از لبنان، ويژگي هاي رسانه هاي غربي و تاريخ شيعيان اين كشور نيز ارائه كرد.
در حال حاضر، رسانه ها كارزار برخورد مسلمانان و غربي ها هستند. تروريسم اسلامي اكنون روزانه هزاران بار در اين رسانه ها تكرار مي شود، امري كه تلقي خشونت باري از اين دين الهي را ترويج مي كند. دكتر سعيدرضا عاملي استاد دانشگاه تهران در سخنراني خود با عنوان بازنمايي سياسي اسلام و رسانه هاي جهاني، برشي مستند از اين رفتار رسانه اي ارائه كرد. وي در تعريف بازنمايي گفت: بازنمايي يك نوع دلالت كننده است كه يا منعكس كننده واقعيت بيروني است يا تصوير دستكاري شده اي از عينيت خارجي را عرضه مي كند. فيلم يك شكل از بازنمايي است كه هويت فرهنگي را به صورت جمعي يا فردي نمايش مي كند. در حال حاضر، رسانه هاي غربي با بزرگ نمايي برخي موارد انفرادي، سعي مي كنند آن را به تمام مسلمانان تعميم دهند. اين نكته اي است كه از ديد دكتر عاملي پنهان نمانده است. وي گفت: بازنمايي در حالت قوي معادل نمايندگي است يعني يك مساوي همه و همه مساوي يكي.
سخنراني پايان نشست را دكتر محسنيان راد استاد باسابقه ارتباطات ارائه كرد كه آينده ارتباطات فرهنگي در دوره پس از دهكده جهاني نام داشت. با وجود اين عنوان فراگير، بخش اصلي اين تحقيق به وضعيت قوميت هاي ايراني و حضور آنها در رسانه ها پرداخته بود. اين تحقيق نتيجه گرفته بود كه اين حضور بسيار ضعيف است.
در پايان اين كارگاه دو روزه پيش نويس بيانيه اين نشست قرائت شد.