پس از حدود 50 سال از شروع كاوش ها در منظومه شمسي، اكنون به همه سيارات و بسياري اجرام كوچك تر فضاپيما فرستاده ايم و با آنها بيشتر آشنا شده ايم، از تير با سطح چروكيده اش تا نپتون با لكه تاريك بزرگش. اما سرزمين بزرگي در منظومه شمسي به ندرت ديده شده و تقريباً فراموش شده است: سمت ديگر ماه.
جالب است كه بدانيد كه سمت ديگر ماه اولين جايي بود كه در سپيده دم عصر فضا مورد كاوش قرار گرفت. اتحاد جماهير شوروي سابق در اكتبر 1959 كاوشگر لونا 3 (Lua 3) را به پشت ماه فرستاد تا تصاويري دانه دانه دار را از آن بگيرد. جهان از اين كار بزرگ شگفت زده شد؛ كاوش هاي فضايي سرزمين هاي پنهاني را آشكار كرد كه فكرها و تخيلات را براي قرن ها به خود مشغول كرده بود. اما تا زماني كه برنامه اربيتر(Orbiter) آمريكا در 1966و۱۹۶۷ انجام نشده  بود، تصاوير خوبي از پشت ماه نداشتيم تا منظره غير آشنايي از ماه را ببينيم كه درياهاي تيره و گسترده ماه كه در سمت نزديك آن فراوان است، در آن نباشد. [درياهاي ماه در حقيقت دشت هاي پهناور و خالي هستند كه منجمان قديم به خاطر رنگ شان به آن ها دريا مي گفتند. اين نام گذاري تا امروز ادامه داشته است.]
فضانوردان آپولو هم در بررسي ماه بين سال هاي 1968تا۱۹۷۲ تصاوير تماشايي و خارق العاده اي از آن گرفتند، اما چون محل فرود و نمونه برداري آن ها از سنگ هاي ماه در سمت نزديك آن بود تقريباً تمام مطالعات بعدي وابسته، مربوط به سمت آشناي ماه كه رو به زمين است، بود.
منظره اي جديد
در ژانويه 1994 وزارت دفاع آمريكا براي نمايش قابليت ها و توانمندي هاي حسگرهاي كوچك كه براي برنامه جنگ ستارگان تهيه و توليد شده  بود فضاپيماي كوچك كلمنتين(Clemetie) را به دور ماه فرستاد. كلمنتين بيش از 2ميليون عكس ديجيتالي از ماه گرفت كه براي اولين بار تمام سطح ماه را پوشش مي داد و در تهيه تصوير از ماه بسيار مؤثر بود. اين عكس ها هركدام سطح كوچكي از ماه را نشان مي داد.
وقتي به عكسهاي كلمنتين برخوردم از تفاوت دو چهره ماه شگفت زده شدم. مي دانستم كه دريا در سمت ديگر ماه خيلي كم است، اما عكس ها اين مطلب را كاملاً مجسم مي كرد و بعد پي بردم كه قبلاً هرگز عكس درستي از سمت ديگر ماه نديده بودم، زيرا عكسي وجود نداشت! تمام مطالعات در مورد سمت ديگر ماه با كنار هم گذاشتن تصاوير اربيتر و آپولو انجام شده بود كه به صورت مايل گرفته شده بودند. با كلمنتين براي اولين بار كل سمت ديگر ماه را در يك روشنايي و در يك نظر ديديم؛ مكاني ناآشنا با ويژگي هاي منحصر به فرد.
عكس هاي كلمنتين از سمت ديگر ماه به وضوح تكه هاي گدازه ها، دهانه هايي با پرتوهاي روشن را نشان مي دهد. اما نبودن درياها به طور گسترده در سمت ديگر ماه، شكل يك نواختي به آن مي دهد كه كم تر قابل تشخيص است، بنابراين سخت تر است كه راه خود را به اطراف پيدا كنيد. اگر سمت ديگر ماه رو به زمين بود، نبودن نور و طرح هاي تيره كار مردم باستان را در شناسايي صورت ها و خرگوش در سطح ماه دشوارتر مي كرد!
سمت نزديك ماه
بياييد براي درك عجيب بودن سمت ديگر ماه، آنچه را درباره نيم كره رو به زمين مي دانيم با هم مرور كنيم: ماه 5/4 ميليارد سال پيش از باقي مانده هاي برخورد عظيم يك سياره نخستين با زمين كه به فضا پرتاب شده  بودند شكل گرفت. مواد پرتاب  شده در اثر اين برخورد به شدت ضربه خورده يا ذوب شده بودند، بنابراين گازهاي خود و به خصوص آب را از دست دادند. ماه از به هم پيوستگي (جمع شدن در اثر نيروي جاذبه) اين باقي مانده ها در نزديكي زمين شكل گرفت. در اين فرايند، حرارت عظيم ناشي از برخورد سريع، قمر تازه شكل گرفته را ذوب كرد. فلزات ته نشين شدند تا هسته ماه را تشكيل دهند و مواد سبك تر سرشار از كلسيم به روي سطح شناور شدند: سرباره هايي بر روي اقيانوس سراسري از مواد مذاب. پوسته بالاخره سرد شد و لايه اي به عمق 60 كيلومتر (40 مايل) تشكيل داد. رنگ نسبتاً روشن پلاجيوكلاس توجيهي براي نواحي درخشان در ارتفاعات ماه است.
ماه اوليه همچنان با خرده هاي باقي مانده از آن برخورد و نيز ساير اجرام باقي مانده از تولد منظومه شمسي بمباران مي شد. اين مرحله تشكيل دهانه هاي اوليه، شامل پرتابه هايي به بزرگي كوه بود كه فرورفتگي هاي ايجاد شده از برخوردهاي كوچكتر را پر مي كردند. دهانه هاي تيكو به قطر 85 كيلومتر و كپرنيك به قطر 93 كيلومتر نمونه هايي از اين دهانه هاي پيچيده هستند كه هر كسي كه با تلسكوپ به ماه نگاه مي كند، آن را مي بيند.
ده ها تا صدها ميليون سال پس از اتمام آخرين بمباران شديد، حرارت ايجاد شده در اثر فروپاشي راديواكتيوي توريم، اورانيوم، سنگ هاي دوباره ذوب شده را ده ها كيلومتر به زير پوسته برد. اين مواد مذاب از شكستگي هاي زير درياها بالا آمده و كف آنها را با گدازه هاي بازالتي پوشاند. بازالت (عمومي ترين سنگ آتشفشاني روي زمين) غني از آهن و منيزيم است كه علت رنگ تيره درياهاي ماه است.
مناظر سمت ديگر ماه
در مقابل، سمت ديگر ماه با دهانه هاي آتشفشاني، ارتفاعات با رنگ روشن و تنها تعداد كمي درياي كوچك جدا از هم پوشيده شده  است. از قطب جنوب تا استوا گودالي به عرض 2400 كيلومتر گسترده شده  است. زمين شناسان ماه بر اساس اطلاعات كمي كه از آپولو گرفته  بودند، متوجه شدند كه اين منطقه گودالي ناشي از يك برخورد بزرگ بوده  است. نقشه هاي كلمنتين تأييد كرد كه اين فرورفتگي عظيم، پهناورترين و عميق ترين اثر فرورفتگي در منظومه شمسي است كه در ابتدا به نام گودال بزرگ پشت ماه شناخته مي شد، ولي امروزه بيشتر به نام قطب جنوب-آيتكن خوانده مي  شود، زيرا از قطب جنوب تا دهانه آيتكن امتداد دارد. عمق مركز آن 94 كيلومتر است و برآمدگي هاي بلند نزديك قطب جنوب بخشي از لبه آن هستند.
ضربه اي كه فرورفتگي SPA را ايجاد كرد، آن قدر مواد را از جا كند كه پوسته ماه در آن قسمت فقط حدود 30 كيلومتر است. در واقع ژرف ترين قسمت ماه، كف SPA است. حجم زياد موادي كه از SPA خارج شد در تمام ماه پراكنده شد- برخي بايد به زمين رسيده باشد- اما احتمال بيشتر خارج از لبه گودال افتاد. اين نكته در ارتفاع فلات پهناور شمال گودال اهميت دارد كه ارتفاع آن به 8 كيلومتر بيش از شعاع متوسط ماه مي رسد.
همچنين سمت دور ماه يك نوع تحول در گودال ها را نسبت به سمت نزديك نشان مي دهد. من و ويليام هارتمن در سال 1971 در دانشگاه آريزونا دو گودال كوچك با قطر و ريخت شناسي متوسط بين گودال هاي معمولي و دهانه هاي برخوردي بزرگ شناسايي كرديم. كامپتون (175 كيلومتر) و آنتونيادي (140 كيلومتر) هركدام يك ديواره از نوع ديواره هاي معمولي براي دهانه هاي با قله مركزي دارند، اما به جاي قله مركزي، يك حلقه داخلي تكه تكه دارند. من و هارتمن اين ساختارها را گودال هاي با قله مركزي (Cetral-peak basi) ناميديم. به  نظر مي رسد انرژي ضربه اي كه يك قله مركزي را در دهانه هاي برخوردي ايجاد مي كند، به روشي پيچيده و كمتر شناخته شده، بيشتر پراكنده شده و به يك حلقه برآمده در گودال تبديل شده  است.يك سمت ماه مانند بيشتر قمرهاي طبيعي به سمت سياره مادر قفل شده  است. ما از روي زمين كمي بيشتر از نيمي از ماه را به دليل حركات رخگرد ماه مي بينيم و هر ماه به نظر مي رسد چهره ما كمي به اين سو و آن سو مي چرخد. اما چهره همواره در حال جابه جايي ماه را در وضعيتي تصور كنيد كه ماه در چرخش هماهنگ با زمين قرار نداشته باشد. تركيب خط متحرك پايان دهنده (Termiator: جدا كننده نيمه تاريك و روشن ماه) و چرخش آزادانه ماه، منظره هر شب آن را به كلي متفاوت مي كند. ماه چهره هاي متغير زيادي را نشان مي دهد؛ گاهي با لكه تيره و زماني بدون آن.
درباره نويسنده: چارلز وود (Charles Wood) نويسنده ستون كاوش ماه در ماهنامه Sky & Telescope است. او زمين شناس ماه و نويسنده كتاب The Moder Moo: A Persoal View است.
منبع: مجله Sky & Telescope ، ژانويه 2007

.الميرا صديقي- محققان دانشگاه هاروارد به تازگي و با بررسي روي اشكال هندسي موجود روي بناهاي قديمي در ايران، آنها را بسيار پيچيده و بسيار برجسته از نظر محاسبات پيچيده رياضي توصيف كردند؛ نمونه هايي كه حداقل 500 سال از نمونه هاي غربي در نوع خود برتري و تقدم دارند.
پيتر لو ، استاد دانشگاه هاروارد كه روي اين سوژه تمركز كرده و نتايج مطالعاتش در مجله معتبر ساينس منتشر شده است، مي گويد: اشكال هندسي كه با دقت و در نظر گرفتن كوچكترين محاسبات رياضيات در برخي از مساجد ايران ديده مي شود، از نظر پيچيدگي و دقت بسيار بالا در ترسيم بسيار منظم آنها روي ديوارها و حتي كاشي ها حيرت انگيزند.
تحقيقات اين محقق نشان مي دهد كه اين نوع هنر در اروپا در سال 1970 توسط فردي به نام روجر پنروز روي طراحي هاي هندسي به اين شكل در اروپا راه پيدا كرده؛ اشكال هندسي كه در آنها در عين استفاده از يك الگوي تكراري و منظم، تنوع بصري خود را حفظ كرده و به يك شكل باقي نمي مانند و تفاوت هاي بسيار ريزي دارند.
اين استاد دانشگاه كه به تازگي در مورد اين شكل ها تحقيقات خود را آغاز كرده است، در مورد طراحي هايي كه در آثار برجسته معماري ايران و به خصوص در اصفهان در سال 1453 ميلادي ساخته شده اند، مي گويد: آنها از نوع بسيار نادري هستند كه تنها هنرمندان ايراني در قرون بسيار قبل قادر به طراحي و اجراي آنها بوده اند و اشكال خارق العاده اي را پديد آورده اند كه پس از صدها سال اكنون در 20 يا 30 سال گذشته زيبايي و رياضيات پيچيده به كار برده شده در آنها كشف مي شود.
به گزارش رويترز، پيتر لو در كنفرانسي كه براي ارائه نتايج تحقيقاتش برگزار كرده بود، همچنين به هنر والاي ايرانيان قديم و سنت هاي آنان اشاره كرد كه مي توان به وضوح آنها را در مساجد قديمي كه آرشيتكت هاي قديمي ايران آنها را بنا كرده اند ديد؛ آثاري كه نشان مي دهد آنان تا چه اندازه هنر به خرج داده و توانسته اند با شكل هاي بسيار ساده هندسي شروع كرده و و زيبايي تحسين برانگيزي را خلق كنند.
به گفته وي، معماري سنتي ايراني كه طرح هاي روي كاشي هاي آن بي نظير است در حالي كه اروپا در زمان شكل گرفتن اين طرح هاي بسيار پيچيده در سال هاي تاريكي به سر مي برد آغاز شده و از همان زمان به شكل چشمگيري پيشرفت كرده است.
استاد ديگري در دانشگاه كپنهاگ در دانمارك نيز كه در سال 1990 براي اولين بار روي معماري قديمي ايراني تحقيقات خود را آغاز كرد كه بيشتر تمركز خود را به خصوص روي ساختمان بسيار قديمي در مراغه كه در سال 1197 ميلادي ساخته شده است، گذاشته بود، سخنران ديگر اين كنفرانس بود.
معماري غني ايراني
معماري اصلي ايران را بايد از سالهاي دور مورد بررسي قرار داد كه به حدود شش قرن قبل از ميلاد مسيح باز مي گردد. شهـرهـا و قـصـبه هايي كه از قرن ها پيش به جا مانده، اسـتحـكـامات و دژهـاي نـظـامي، معـابـد و آتـشـكـده ها، مـقـبـره ها و آرامـگـاه هـاي بـزرگ، مـكـان هـاي عـظـيـم تـاريـخـي، سـدهـا و پـلـ هـا، بـازارهـا، حـمام هـا، جـاده هـا، مسـاجـد عـظـيـم، بـرجـ هـا و مـنـار ه  هـا، ساخـتـمان هـاي مـذهـبـي و محـل هـايي از دوران اسلامي، و هـمچـنـيـن بـنـاهـا و يـادبـودهـاي گـسـتـرده در كـشـور ايران نشان از غني بودن و توانمندي ايرانيان قديم است.
مثلا يكي از معـماري هاي مهـم ايران در قرن 13 قـبل از ميلاد؛ معـبد چـغـازنـبـيل (1250 قبل از ميلاد) است كه در كنار رودخانه كرخه در استان خوزستان در جنوب ايران قرار گـرفـته است. اين معـبد بوسيله هـونـتاش هـوبان پادشاه ايلام روي خرابه هاي شهر باستاني دور - آنـتـش ساخته شده كه نشانگـر اوج و شكوه معـماري در آن دوره است. اين بـنا به صورت چـهـارگـوش و به صورت يك ساخـتمان پـنج طبقه است كه هـر طبقه از طبقه قـبلي كوچكـتر است و نمايي به صورت مخروطي را نشان مي دهـد. معـبد اصلي در آخرين طـبـقـه ساختـه شده و موادي كه در ساختمان اين معـبد به كـار رفـته است، بـيـشـتر از آجرهـاي پـخـته لعـاب دار هـمراه با ساروج بـسيار قـوي بوده كه آن را بسيار متفاوت كرده است.
گـنـبد غـربي معـبد چـغازنـبـيل كه به صورتي ماهـرانه ساخته شده، هـنوز هـم پس از گـذشت 3هـزار سال از تاريخ آن به صورتي عـجـيب و حيرت آور در وضعـيتي خوب به سر مي برد. ساخـت طاق هـاي هـلالي شكـل روي راهـروهـا و پـلـكـان هـاي داخل معـبـد نـشـانگـر مـوفـقـيت فوق العـاده و شگـفت آور معـماري در ايران باستان است.
البته از معماري ايرانيان باستان ده ها مورد ديگر از ساختمان هايي وجود دارند كه شگفتي كارشناسان داخلي و خارجي را برانگيخته اند.
معماري هايي كه با وجود تفاوت هاي آب و هوايي در كشور ما در محيط هاي كويري و سرسبز شمال تفاوت بسياري دارند كه مطمئنا همه آنها نيز مي توانند با وقت و كاوش ما شگفتي بسياري را آشكار سازند؛ شگفتي كه اكنون پس از سالها، كشورهاي مدعي پيشرفت و تمدن به پيچيدگي و دانش به كار رفته در آنها پي برده اند.