تأثير ورزش در توانبخشي قلبي
يكي از اهداف ورزش در توانبخشي قلبي ، رسيدن به يك ضربان قلب مناسب و ايده آل است كه در اين شكل از تمرين ، قلب بايد به آستانه تطابق تمرين برسد. يعني در آن ضربان ، بيمار نبايستي هيچگونه مشكلي اعم از درد، نارسايي قلبي ، تنگي نفس و ضربان نامنظم قلب در حين ورزش را داشته باشد.
اجزاء يك جلسه درماني عبارتند از مرحلة گرم كردن كه شامل حركات فعال و منظم با فشار كم كه در گروه عضلات بزرگ و دامنه طبيعي حركت مفصل صورت مي گيرد، مدت زمان لازم براي انجام اين مرحله ۲۰-10 دقيقه است و مرحلة دوم كه پس از گرم كردن انجام مي شود. قسمت اصلي ورزش ها در اين مرحله، به صورت استفاده از تردميل ، دوچرخة ثابت ، ارگومتري اندام فوقاني و تحتاني ، قايق ، پله نوردي و شنا است. اين تمرينات به دو صورت پيوسته و ناپيوسته قابل اجرا است. البته بايد گفت كه تمرينات ناپيوسته به جهت دارا بودن مرحله هاي فعاليت و استراحت به طور متناوب و همچنين وجود تنوع در نوع تمرينات داراي طرفداران بيشتري هستند . ايجاد تنوع در نوع تمرينات موجب شكل گيري برنامه اي جامع ، جذاب و هدف مند مي شود كه علاوه بر حضور مستمر اين بيماران در برنامه درمان ، دستيابي هر چه سريعتر به نتيجه درمان را نيز ميسر مي كندبيسكوئيتمدت زمان تمرينات در اين مرحله حدود 20 الي ۳۰ دقيقه است.
دكتر رضا قلمقاش
وقتي به دنيا مي آييم ، مادر با خود زمزمه مي كند: مي آيد روزي كه راه رفتنت را ببينم؟ بزرگتر كه مي شويم، مي انديشيم كه آيا روزي دانشگاه را تجربه خواهيم كرد؟ بيمار كه مي شويم، تصور روزهايي با زندگي سالم تمام ذهنمان را درگير مي كند و دائما از خود
مي پرسيم: مي شود؟مي شود؟ مي شود؟
اما زماني كه موضوع بيماري باشد و عضو درگير ، قلب ، نگراني ها دو چندان مي شود. اين در حالي است كه بيماري هاي عروق كرونر (رگ هاي تغذيه كننده ساختمان قلب)مهمترين عامل مرگ و مير در ايران است، به نحوي كه بسياري از افراد جامعه را در سنين جواني و ميانسالي گرفتار مي كند و موجب معلوليت و از كار افتادگي آنان مي شود. يكي از تدابير مفيد در اين زمينه عمل جراحي پيوند عروق كرونر است كه متأسفانه هر سال به دليل كاهش فعاليت هاي جسماني و افزايش تنش هاي روحي و رواني آمار افرادي كه تحت عمل جراحي قرار مي گيرند، افزايش مي يابد.در اين بين به واژه جديدي به نام توانبخشي قلبي بر
مي خوريم و درمي يابيم كه اولين مركز توانبخشي قلب و عروق ايران راه اندازي شده است. از اين رو گفت وگويي را با رضا قلمقاش- فيزيوتراپيست و رئيس انجمن توانبخشي قلب و عروق و تنفس ايران_ انجام داده ايم كه در ادامه از نظرتان مي گذرد.
***
* منظور از توانبخشي قلبي چيست؟
- فكر كنم! بهترين تعريف، هماني است كه سازمان بهداشت جهاني ارايه مي كند و آن عبارت است از مجموعه اي از فعاليت هايي كه به بيمار امكان مي دهد به بهترين شرايط جسمي ، ذهني و اجتماعي برسد و با استفاده از توانايي هاي خود، به جايگاه طبيعي اش در جامعه و زندگي فعال خود بازگردد. به عبارتي مجموعه اي از برنامه هاي دراز مدتي كه شامل بررسي هاي پزشكي و باليني ، ورزش ،تغيير عوامل خطرآفرين ، آموزش و نظارت بر اجراي درمان مي باشد. اين برنامه ها به منظور محدود ساختن اثرات فيزيولوژيك و رواني بيماري هاي قلبي و عروقي ، كاهش ريسك مرگ ناگهاني و سكته هاي مجدد، كنترل علائم قلبي و تثبيت يا معكوس نمودن روند تصلب شرايين (آترواسكلروز) و بهبود موقعيت روحي - اجتماعي و شغلي بيماران طراحي شده است .
*يك برنامه جامع توانبخشي شامل چه بخش هايي است؟
- در واقع به سه بخش روانشناسي ، آموزش و ورزش درماني تقسيم مي شود.
نكات مورد نظر در مرحلة روانشناسي عبارت است از جلوگيري از بروز افسردگي ، كاهش اضطراب بيماران ، بررسي و كنترل مشكلات شخصيتي و رفتاري و در نهايت حذف مفاهيم غلط از ذهن بيماران كه در اثر بيماري عارض شده مرحلة آموزش شامل آموزش نحوة تغيير روش زندگي و آموزش تغذيه مناسب براي فرد است. ورزش درماني نيز به عنوان بخش اصلي يك برنامه جامع توانبخشي قلبي داراي تأثيرات و فوايد متعدد و بسيار مهمي در بيماران قلبي مي باشد. از جمله : افزايش توانايي در فعاليت هاي روزمره ، كاهش احتمال بروز سكته هاي قلبي مكرر ، افزايش خون رساني به عضله قلب ، كنترل عوامل خطرآفرين ، كاهش بيماري هاي مزمن قلب و تصلب شرايين .
انجام ورزش مداوم و صرف انرژي تا 1600 كيلوكالري در هفته باعث توقف بيماري هاي عروق كرونر و تا 2200 كيلوكالري در هفته باعث معكوس شدن روند آترواسكلروزيس (تصلب شرايين ) مي شود.
*آيا جنبه هاي روحي و رواني در اين برنامه لحاظ مي شود؟
- اهداف توانبخشي قلبي را در چهار زمينه درماني ، روحي و رواني ، اجتماعي و حفظ بهداشت عمومي مي توان مورد توجه و برنامه ريزي قرار داد. نكات مورد نظر در اهداف درماني عبارتند از: پيشگيري از مرگ ناگهاني ، كاهش سكته هاي مكرر و بيماري هاي مرتبط و كاهش لزوم بستري شدن هاي مكرر بيماران ، بهبود علائم باليني بيمار مانند آنژين و يا تنگي نفس ، كاهش و يا حتي معكوس شدن روند تصلب شرايين ، برطرف شدن لنگ زدن هاي متناوب در راه رفتن و افزايش كارايي بيمار در عملكردهاي عادي روزمره و نيز فعاليت هاي شغلي. اهداف روحي رواني در برگيرنده برنامه هايي همچون: حفظ و بهبود اعتماد به نفس بيمار، كاهش اضطراب و پيشگيري از افسردگي ، افزايش قدرت سازش پذيري بيمار با زندگي پراسترس روزمره و توانايي كنترل استرس ، كاهش اضطراب و پيشگيري از افسردگي در همسر و افراد خانواده بيمار و امكان حفظ روابط زناشويي است .
* حفظ بهداشت عمومي چيست؟
- در اهداف اجتماعي بازگشت به كار و حفظ استقلال در زندگي روزمره (خصوصاً براي افراد مسن و يا آنها كه اختلال شديد عملكرد بطن چپ را دارند) مورد نظر است. اهداف مربوط به حفظ بهداشت عمومي نيز مي تواند كاهش هزينه هاي مستقيم درماني و پزشكي ، ترخيص سريعتر از بيمارستان و شروع توانبخشي و همچنين مصرف كمتر دارو و كاهش هزينه هاي مربوطه را به همراه داشته باشد. نتيجه كلي از دنبال كردن اهداف فوق ، رسيدن به يك زندگي با كيفيت مطلوب براي بيماران بوده و اين كيفيت به معني امكان انجام زندگي روزمره با حداقل محدوديت در توانايي روحي و فيزيكي است .
* معمولاً توانبخشي قلبي براي چه بيماراني انجام
مي شود؟
- تقريباً انجام توانبخشي قلبي براي تمامي بيماران قلبي قابل اجراست . در حاليكه اغلب بيماران قلبي را گروه افراد مسن ، زنان و بيماران قلبي پرخطر تشكيل مي دهند، متاسفانه تحقيقات كمي در مورد تأثيرات توانبخشي قلبي روي اين بيماران انجام شده است . اما در حقيقت برخي از بيماري هاي قلبي كه به طور رايج در معرض توانبخشي قلبي قرار مي گيرند عبارتند از: سكته قلبي ، جراحي قلب باز و آنژيوپلاستي ، آنژين صدري پايدار، نارسايي مزمن قلبي ، افراد مسن ، زنان، پيوند قلب ، تعويض دريچه و بيماران مبتلا به گرفتگي قلبي .
* شما در اين مركز چگونه اين كار ها را مي كنيد؟
- در گذشته براي توانبخشي قلبي ، 3 دوره را تعريف مي كردند: مرحله اول در داخل بيمارستان و زمان بستري ، مرحله دوم شش تا هشت هفته پس از ترخيص بيمار از بيمارستان و در داخل يك مركز مجهز به تجهيزات خاص و مرحله سوم بعد از اتمام اين دوره و جهت رساندن بيمار به حداكثر ظرفيت عملكردي.
البته در اين نوع تقسيم بندي به اندازه كافي به مرحلة بين ترخيص تا شروع ورزش در مركز توجه نمي شد، به همين منظور اخيراً براي يك دورة كامل توانبخشي قلبي ، 4 مرحله درماني مد نظر قرار مي گيرد.
مرحله اول دسته اي از مداخلات توانبخشي ، درماني و آموزشي كه بسته به نوع مشكل قلبي بيمار از شروع زمان بستري آغاز و به مرور با تغيير موقعيت بيمار در بخش هاي مختلف و تا پايان بستري شدن تغيير و ادامه مي يابند.
به لحاظ حساسيت زياد بيماران قلبي ، لازم است فيزيوتراپيست از ابتدا بر فعاليت هاي مختلف بيمار مانند اجراي تمرينات ، قدم زدن و بالا رفتن از پله ها نظارت دائم داشته باشد و بروز هرگونه علائم ، نشانه ها، عكس العمل و محدوديت هاي بيمار را بررسي و ثبت كند، در مورد سطح فعاليت ها و فشار وارده به قلب ، به بيمار توضيح داده مي شود و وي را با جداول مخصوص كه بيانگر سطح توانايي عملكردي بيمار است ، آشنا مي كنيم. همچنين راهنماي فعاليت هاي روزمره و فشارهاي مرتبط و نيز رژيم و ورزش درماني مناسب براي زماني كه در منزل است طي ۶ هفته بعدي تهيه و در اختيار بيمار قرار مي گيرد. همينطور با كمك نرم افزارهاي تخصصي،سعي مي كنيم اهميت فعاليت ها و پياده روي مناسب در روز را به فرد تفهيم كنيم. هدف ما از اين آموزش ها، حفظ سطح عملكردي بدست آمده و حتي المقدور افزايش آن در مرحله پس از جراحي و استراحت بيمار در منزل است .
مرحله دوم ، بلافاصله پس از ترخيص بيمار از بيمارستان آغاز مي شود و اين زماني است كه بيمار در منزل استراحت مي كند و احساس تنهايي و اضطراب دارد و در اين مرحله لازم است كه با كمك جزوات راهنما، نوار، مشاوره هاي تلفني و يا حضوري ، روند توانبخشي جامع را ادامه داد. لذا ضمن اينكه بيمار را براي مرحلة ورزش (مرحله 3) آماده مي كنيم ، از بروز اضطراب و افسردگي نيز جلوگيري مي شود. بيماران سكته ناقص و جراحي قلب با انجام دستورات ، ورزش ها و ادامه فعاليتها در منزل مي توانند خود را به سطح مطلوب براي شركت در مرحله 3 برساند و از فوايد ورزش درماني در مرحلة بعد، حداكثر استفاده را ببرند.
مرحله سوم كه اختصاصاً مرحله ورزش ناميده مي شود و بيمار با حضور در بيمارستان و يا مراكز مجهز توانبخشي قلبي ، با امكانات خاصي ، مرحله ورزش درماني را آغاز مي كند. لذا ضمن اينكه همچنان آموزش ، مشاوره هاي روانشناسي و كنترل عوامل خطر آفرين تحت نظارت پزشك متخصص ادامه دارد، آموزش تخصصي در جهت اصلاح تصورات ذهني غلط بيمار خصوصاً در مورد ناتواني هاي حاصله از بيماري قلبي و دادن اطلاعات صحيح راجع به اين مرحله از توانبخشي قلبي به بيمار كمك قابل توجهي خواهد كرد. در اين مرحله از درمان در صورت رعايت اصول درمان و وجود امكانات لازم ، امنيت سلامت بسيار بالاست و تقريباً هيچ خطري بيمار را تهديد نمي كند و بيمار مي تواند با گذراندن اين مرحله به زندگي عادي قبل از بيماري برگردد.
تشويق در جهت ترك دخانيات، كنترل وزن بيمار و توانبخشي اجتماعي - كه كمك به بازگشت به كار مي كند - بسيار مهم هستند. در حقيقت تمام موارد اين مرحله توسط متخصص قلب ، روانشناس باليني ، فيزيولوژيست ورزش و يا فيزيوتراپيست ، برنامه ريزي و اجرا خواهند شد. نحوة تنظيم اين برنامه و خصوصاً اولويت آنها نسبت به ورزش ، بسته به تمهيدات و امكانات هر محل و كشور فرق مي كند. لازم به ذكر است كه قسمت اصلي درمان ، برنامه ورزش است و لزوم تعيين دقيق شدت ورزش ها حساس ترين قسمت درمان است .
* تمرينات ورزشي براي هر فرد چگونه تجويز مي شود؟ آيا در افراد مختلف متفاوت است؟
- مشخصات تمرينات بيمار در هر جلسه را بايد بسته به وضع او در آن روز و حين انجام ورزش مشخص كرد. ممكن است يك بيمار در روز خوب خود (از نظر روحي ) بتواند به راحتي و بدون بروز علائم تمرينات را به پايان برساند و همين بيمار در روز بعد- كه روز خوبي را نداشته است - در شروع تمرينات به مشكل برخورد كند و درمانگر مجبور به قطع تمرين بشود. در انجام ورزش هاي ايروبيك مي توان از تجهيزاتي مانند تردميل ، دوچرخه ثابت، قايق ، ارگومتري اندام فوقاني و تحتاني و... استفاده كرد.
*تمرينات ورزشي چگونه خاتمه مي يابد؟
- مرحلة آخر، مرحله سرد كردن نام دارد. در اين مرحله سطح فعاليت را بايد به آهستگي كم كرد تا جريان خون بدن در حدي باقي بماند كه سبب افزايش نياز عضله قلب به اكسيژن شود. براي اين منظور بايد با ماساژ آهسته عضلات و انقباض متناوب آنها به بازگشت خون وريدي كمك كرد. اگر ورزش شديد را به طور ناگهاني قطع كنيم ، تجمع خون در اندام تحتاني ، كاهش بازگشت وريدي به قلب و افزايش جبراني ضربان قلب را خواهيم داشت كه به زيان اكسيژن رساني عضله قلب تمام خواهد شد كه كاهش فشار خون ، كاهش جريان خون به مغز، سبك شدن سر، سرگيجه و غش كردن از علائم باليني آن خواهد بود. يك دورة ۱۰ دقيقه اي با شدت كم ، به همراه چند حركت كششي در انتهاي ورزش توصيه مي شود. ضمناً لازم است بيمار تا 30 دقيقه بعد از اتمام ورزش ، همچنان تحت نظر باشد. به همين منظور در بعضي مراكز پس از خاتمة ورزش ها، دوره آرامش و شل كردن بدن (ريلكسيون ) و كلاس هاي آموزشي برنامه ريزي مي شود. تمرينات شل كردن موجب كاهش ضربان قلب ، فشار خون ، استرس و همچنين كاهش بي نظمي هاي موجود در ضربان قلب مي شود.
* اين ورزش ها تا چه زماني تحت نظر انجام مي شود؟ آيا فرد به تنهايي قادر به انجام اين تمرينات است؟
- بله! مرحله 4 يا مرحله نهايي توانبخشي قلبي ، براي بيمار اين امكان را فراهم مي كند كه در يك دورة طولاني مدت تحت كنترل قرار گيرد تا اولاً دچار كاهش سطح فعاليت نشود و ثانياً همچنان روند ورزش درماني ادامه يابد. البته پس از مدتي ديگر به نظارت مستقيم درمانگر احتياجي نيست و او مي تواند با عضو شدن در باشگاههاي ورزشي و يا گروههاي شخصي توانبخشي قلبي ، به ورزش ادامه دهد.در اين مرحله بيماران به حداكثر ظرفيت عملكردي خود در منزل و جامعه خواهند رسيد. هدف از ادامه مراقبت و بررسي بيماران ، حفظ و توسعه فعاليت هاي ورزشي و نتايج حاصل از آنها و تغييرات ايجاد شده در زندگي به نفع پيشگيري از سكته هاي مكرر و بستري شدن در بيمارستان است .
* و با طي اين مرحله ، توانبخشي كامل مي شود؟!
- هرچند كه بعد از اتمام ورزش اغلب بيماران بخوبي بازتواني شده اند و به زندگي عادي باز مي گردند ولي همچنان در بعضي از بيماران درجاتي از ناتواني ديده مي شود كه البته ممكن است در مرحله 4 بتوان همچنان درجات توانايي بيمار را بالاتر برد.
* در پايان اگر نكته اي ديگر را در اين زمينه لازم مي دانيد، بفرماييد؟
- اگرچه رسيدن وحفظ يك روش زندگي صحيح و مناسب ، كار مشكلي است ولي اجراي يك برنامة توانبخشي قلبي مناسب، ميزان رخداد حوادث قلبي را كاهش مي دهد. يكي از اهداف مهم پاياني، تلاش در حفظ روش زندگي صحيح ايجاد شده در مرحله هاي قبلي است . همزمان با اين تغيير روش زندگي ، پزشك درمان دارويي بيمار را هم به طور مناسب تغيير (تقليل ) خواهد داد. تا به نتيجه نهايي كه همان تغيير يا تبديل وضعيت بيمار به حالت قبل از بيماري است ، دست يابد ، به شكلي كه تنها وبا انجام دستورات دارويي و آموزش هاي داده شده توسط خود بيمار، امكان ادامه زندگي بدون خطر وجود داشته باشد.
عكس هاي بيشتر را در رابطه با اين گزارش
در همشهري آن لاين ملاحظه فرماييد
