چندي پيش خبرگزاري مهر، با معاون پژوهشي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري گفت وگويي انجام داد كه در آن عنوان شده بود شاخص روشني براي ارزيابي فعاليت هاي پژوهشي وجود ندارد و فعاليت پژوهشي كشور بايد به سمت دانشگاه ها سوق داده شوند. در پي انتشار اين گفت وگو، دفتر پژوهش و فناوري كوثر، وابسته به معاونت علمي مركز بسيج دانشجويي دانشگاه تهران و علوم پزشكي تهران، در تماسي با گروه فرهنگ و آموزش همشهري عنوان كرد كه شاخص هايي چند براي ارزيابي پژوهش در آموزش عالي جمهوري اسلامي وجود دارد و اين دفتر آمادگي دارد اين شاخص ها را تحليل كرده و براي انتشار در اختيار همشهري قرار دهد. آنچه كه در پي مي آيد گزيده اي است از متن مقاله تهيه شده در گروه سياستگذاري آموزش عالي دفتر پژوهش و فناوري كوثر كه با عنوان مروري بر شاخص هاي ارزيابي پژوهش تقديم حضور خوانندگان محترم مي شود. گروه علمي فرهنگي
دانشگاه ها به منظور به انجام رساندن وظايف خطير و پويايي و ارتقاي خود، نيازمند الگو و ابزار مناسب براي ارزيابي و اطمينان كيفي از روند برنامه ها و فرآيندهاي مربوط و كارآيي و اثربخشي دانش آموختگان در پژوهش هستند. از سوي ديگر، نظام آموزش عالي كشور بايد با برنامه ريزي دقيق در امور آموزشي، پژوهشي و تربيت نيروي انساني، براي افزايش بهره وري و استفاده بهينه از سرمايه  هاي موجود در كشور تلاش كرده و بيش از پيش، نويد دهنده شكوفايي و اقتدار علمي و فرهنگي جامعه باشد. دانشگاه براي حفظ پويايي خود نيازمند برنامه ريزي هاي توسعه اي و راهبردي، بهبود فرآيندها و روش ها و كنترل مستمر كيفيت است. انجام و تحقق هر يك از امور و فرآيندهاي مذكور همراه با برنامه ريزي دقيق، نيازمند اطلاعات واقعي، دقيق، مرتبط و روزآمد است.
نظام ارزيابي پژوهش و شاخص هاي آن در نظام آموزش عالي به عنوان ملاك هاي تشويق و تنبيه هستند كه مي توانند عملكرد پژوهشگران را جهت داده و بر آن نظارت داشته باشند. يكي از ويژگي هاي شاخص هاي ارزيابي، جهت دهندگي خودكار اين شاخص ها است. شاخص هاي ارزيابي پژوهش مهم ترين شاخص هايي است كه با توسعه كشور در ارتباط هستند، لذا بايستي در جهت پاسخگويي به نيازهاي كشور قرار گيرند.
با توجه به درهم آميختگي مفهومي موجود بين پژوهش و آموزش عالي به نوعي مي توان آنها را دو فعاليت كاملاً وابسته به هم تلقي كرد. بر اين مبناست كه نمي توان فعاليت هاي پژوهشي را از بطن فعاليت هاي آموزش عالي جدا كرد. لذا شاخص هاي ارزيابي در حوزه پژوهش در كليه مباحث آموزش عالي تأثيرگذار است و اين تأثيرگذاري، تصويري واقعي از وضعيت آموزش عالي كشور و روند تحولات و چالش هاي آن در حوزه پژوهش را مي طلبد. همين طور بايستي جهت بهبود بخشيدن به بودجه هاي پژوهشي در دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالي، شاخص هاي روشني وجود داشته باشد. در اين راستا منبع بودجه ها بايستي اصلاح شود و نحوه هزينه كردن بودجه ها را نيز به روشني مشخص كنيم. در هر حال، امروز، فعاليت هاي تحقيقاتي دانشگاهيان، با معضل غيركاربردي بودن و با دوباره كاري هاي بسيار زياد مواجه است و اين مشكل حل نخواهدشد، مگر اينكه پايگاه اطلاعاتي از شاخص هاي مناسب و عملياتي براي پژوهش ها كه شامل شاخص هاي دقيق و جامعي از فعاليت هاي پژوهشي باشد، وجود داشته باشد. هدف اين پايگاه اطلاعاتي اين خواهد بود كه پژوهش ها به سمت خروجي محور بودن و كاربردي شدن سوق داده شوند. در حال حاضر معيارهاي ارزيابي پژوهش ها داراي كارآيي و اثربخشي لازم نيستند و با عنايت به شاخص هاي ارزيابي آموزش عالي در جمهوري اسلامي مصوب در شوراي عالي انقلاب فرهنگي در تاريخ 26/8/1383، ضروري مي نمايد كه در ضمن پژوهش راهكارهاي مناسب در جهت به كارگيري مؤثر و نتيجه بخش شاخص هاي فوق در حوزه پژوهش تهيه و تنظيم گردد و به عبارت ديگر با كلي و غير واضح بودن شاخص هاي موجود، ضرورت تغيير و اصلاح آنها وجود دارد. در اين باره بايستي به سؤالات زير پاسخ داده شود: شاخص هاي موجود سنجش پژوهش ها در كشور چه مشكلاتي دارند؟ آيا ميزان هاي به كار گرفته شده در حوزه ارزيابي پژوهش ها، متناسب با نيازها و غايات برنامه هاي توسعه كشور و چشم انداز بيست ساله است؟ آيا شاخص ها به اندازه كافي خروجي محور هستند كه توجيه كننده بودجه هاي پژوهشي باشند؟ آيا شاخص هاي موجود، نبايستي به تفكيك هر يك از شاخه هاي علوم ارائه شوند؟
تعريف شاخص هاي ارزيابي، كاربرد شاخص ها و انواع شاخص ها
استفاده از ملاك ها و اصولي كه خصوصيات كيفي را در قالب كميات بيان نموده و آنها را قابل بررسي و ارزشيابي كند، شاخص نام مي گيرد. شاخص ها معمولاً از نظريه ها، نگرش ها يا موقعيت ها سرچشمه مي گيرند و مانند علائمي كه مسير راه را مشخص مي كنند، مي توانند مورد استفاده قرار گيرند. معمولاً براي اطمينان از اعتبار نتيجه گيري ها و نشان دادن شرايط و وضع روانشناختي، جامعه شناختي، فرهنگي و آموزشي بيش از يك شاخص را مورد استفاده قرار مي دهند تا احتمال بروز خطاها را كم نمايند (لطفيان، 1362).
براساس شاخص ها، مي توان وضعيت مؤسسات آموزشي از لحاظ برنامه ريزي هاي آموزشي و يا انجام تحقيقات علمي را تشريح نموده و روند تغييرات آنها را بررسي كرد. با محاسبه شاخص ها، مي توان مشكلات موجود مؤسسات آموزشي را مشخص كرد و پيش بيني هاي لازم را براي رفع كمبودها در برنامه هاي آموزشي آتي به عمل آورد.
شاخص ها معمولاً به صورت ارزش هاي عددي قابل فهم و بيان مي شوند و در زمان مشخص مورد استفاده قرار مي گيرند (1973 OECD) .
شاخص هايي كه در ارزيابي  پژوهش در آموزش عالي كشور در حال حاضر موجود است، عبارتند از:
* شاخص هاي ارزيابي آموزش عالي در حوزه پژوهش مصوب شوراي عالي انقلاب فرهنگي در تاريخ 26/6/1383 زير نظر هيأت نظارت و ارزيابي فرهنگي و علمي وزارت علوم، تحقيقات و فناوري در دو سطح منفك كلان و خرد به تصويب رسيده است.
ارزيابي كلان
در اين سطح، وضع موجود آموزش عالي كشور در مقياس ملي ارزيابي مي شود و وضعيت هر يك از زيرمجموعه هاي آموزش عالي به صورت كلي و فراتر از دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالي و سازمانهاي مربوط مورد بررسي قرار مي گيرد. اين ارزيابي روند آموزش عالي كشور را در هر يك از حوزه هاي اصلي (زير ساخت هاي آموزشي، پژوهشي، دانشجويي، فرهنگي و بودجه و اعتبارات) معين و موقعيت نسبي آنها را در عرصه بين المللي مشخص مي كند.
ارزيابي خرد
در اين سطح وضعيت دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالي در مقايسه با يكديگر ارزيابي مي شود. گرچه بسياري از شاخص هاي تدوين شده در دو بخش خرد و كلان مشابه هستند، ولي سطح ارزيابي متفاوت است. ارزيابي خرد نهايتاً به دسته بندي دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالي منجر مي گردد. شاخص هاي ارزيابي كلان و خرد آموزش عالي شامل شاخص هاي كمي، كيفي و تحليلي آموزش عالي بوده و در 5 حوزه اصلي: آموزشي، پژوهشي، دانشجويي، فرهنگي و اعتبارات و امكانات تدوين گرديده است.
بخش پژوهشي
شاخص هاي پژوهشي شامل شاخص هاي كمي، كيفي و تحليلي در ارتباط با مراكز تحقيقاتي، محققين، انتشارات تحقيقاتي، تأليف و ترجمه كتب و مقالات علمي پژوهشي و... كنفرانس ها، همايش ها و... است.
شاخص هاي پژوهشي
بخش كمي
* درصد محققان دانشگاهي از كل محققان كشور.
* تعداد محققان دانشگاهي در يك ميليون نفر جمعيت.
* درصد كارشناسان پژوهشي از كل شاغلان تحقيقاتي به تفكيك در دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي.
* نرخ رشد محققان دانشگاهي به تفكيك گروه هاي عمده تحصيلي در سال.
* تعداد شاغلان تحقيقاتي به تفكيك گروه هاي عمده تحصيلي.
* تعداد مراكز تحقيقاتي به تفكيك در دانشگاه هاي دولتي، غيردولتي، پزشكي و غيرپزشكي.
* تعداد پارك هاي علم و فناوري وابسته به دانشگاه (به تفكيك در دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي، پزشكي و غير پزشكي).
* تعداد عناوين مجلات و نشريات پژوهشي چاپ شده توسط دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي.
* تعداد اختراعات و تعداد اكتشافات دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي كه به ثبت رسيده است.
* تعداد جوايز علمي كسب شده توسط اعضاي هيأت علمي در دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي.
* تعداد سمينارها و كنفرانس هاي علمي برگزار شده در كشور توسط دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي در سال.
* نسبت تعداد مقالات و كتب تأليف و ترجمه شده اعضاي هيأت علمي به كل اعضاي هيأت علمي به تفكيك و بر حسب مرتبه علمي.
* درصد اعضاي هيأت علمي صاحب تأليف و ترجمه كتاب، مقالات علمي و پژوهشي (از كل اعضاي هيأت علمي)
* تعداد كتاب هاي چاپ شده توسط اعضاي هيأت علمي در سطح بين المللي به زبان هاي خارجي.
* تعداد مقالات چاپ شده اعضاي هيأت علمي در مجلات علمي- پژوهشي داخلي و مجلات نمايه شده در فهرست هاي معتبر بين المللي به تفكيك دانشگاه هاي دولتي و غير دولتي.
* نسبت تعداد مقالات و كتب تأليفي و ترجمه اي چاپ شده اعضاي هيأت علمي به كل دانشجويان به تفكيك و برحسب مقطع تحصيلي و دانشگاه دولتي و غيردولتي.
* تعداد عناوين كتاب هاي مرجع موجود در دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي به تفكيك.
* نسبت رايانه هاي متصل به اينترنت به تعداد دانشجويان به تفكيك در دانشگاههاي دولتي و غير دولتي.
* سرانه دانشجويي فضاي كتابخانه ها به تفكيك در دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي.
* درصد پژوهش هاي دانشگاهي منتهي به توليد فناوري به تفكيك گروه هاي عمده تحصيلي در دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي.
* ميزان درآمد دانشگاه هاي دولتي و غير دولتي از فروش فناوري.
بخش كيفي
* ميزان تطابق تحقيقات انجام شده در دانشگاه هاي دولتي و غير دولتي با هدف هاي برنامه توسعه كشور.
* ميزان رضايت اعضاي هيأت علمي دانشگاه ها از تسهيلات موجود براي ارائه و انتشار آثار علمي تخصصي خود در داخل و خارج از كشور.
* ميزان رضايت جامعه از نقش علمي دانشگاه ها در حل مشكلات فني و تخصصي در عرصه هاي مختلف جامعه.
* كيفيت مراكز تحقيقاتي دانشگاه هاي كشور.
* ميزان بهره برداري از رايانه هاي موجود در دانشگاه هاي دولتي و غيردولتي در فعاليت هاي علمي و پژوهشي.
شاخص هاي ارزيابي خرد آموزش عالي
شاخص هاي پژوهشي
بخش كمي
* تعداد مراكز تحقيقاتي در دانشگاه.
* درصد كاركنان تحقيقاتي از كل كاركنان.
* تعداد اختراعات و اكتشافات به ثبت رسيده در سال.
* تعداد جوايز علمي كسب شده توسط اعضاي هيأت علمي در سال.
* نسبت تعداد پژوهشگران به كل اعضاي هيأت علمي در سال.
* نسبت مقالات منتشر شده اعضاي هيأت علمي در مجلات علمي- پژوهشي داخلي و مجلات نمايه شده در فهرست هاي معتبر بين المللي، به تعداد كل اعضاي هيأت علمي به تفكيك در سال.
* نسبت مقالات ارائه شده در كنفرانس ها و سمينارهاي علمي به تعداد كل اعضاي هيأت علمي در سال به تفكيك داخلي و خارجي.
* توزيع درصدي كتب تأليف و ترجمه شده، توسط اعضاي هيأت علمي و دانشجويان.
* نسبت تعداد طرح هاي تحقيقاتي خاتمه يافته به كل اعضاي هيأت علمي در سال.
* درصد اعضاي هيأت علمي استفاده كننده از فرصت مطالعاتي در سال به تفكيك مرتبه علمي و جنسيت.
* متوسط ساعات استفاده از خدمات پايگاه هاي اطلاع رساني به تفكيك استاد و دانشجو در سال.
* نسبت تعداد عناوين مجلات علمي پژوهشي موجود در دانشگاه.
* به تعداد رشته ها و به تفكيك داخلي و خارجي.
* نسبت تعداد عناوين مجلات علمي پژوهشي موجود در كتابخانه هاي دانشگاه به زبان هاي مختلف به كل دانشجويان.
* تعداد گزارش ها، پايان نامه ها، اسناد و مدارك علمي موجود در كتابخانه هاي دانشگاه.
* تعداد نسخه هاي خطي و اسناد قديمي موجود در كتابخانه هاي دانشگاه.
* تعداد دفعات ارزيابي مديريت از وضعيت پژوهشي دانشگاه.
* تعداد موارد تشويق و تقدير اعضاي هيأت علمي، دانشجويان و كاركنان به خاطر مشاركت در تحقيقات علمي، به تفكيك.
* تعداد پيشنهادهاي ارائه شده در حوزه تحقيقات به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و ساير وزارتخانه ها و نهادها به تفكيك.
بخش كيفي
* ميزان تطابق تحقيقات انجام شده در دانشگاه با هدف هاي برنامه توسعه كشور.
* ميزان كارآيي نظام اطلاع رساني دانشگاه.
* ميزان تبادل استاد و دانشجو با ساير دانشگاه هاي جهان.
* ميزان رضايت اعضاي هيأت علمي از تسهيلات موجود براي ارائه و انتشار آثار علمي تخصصي خود در داخل و خارج از كشور.
تحليلي از اين شاخص ها
براساس مباحث مطرح شده به نظر مي رسد عملياتي نبودن شاخص هاي موجود، چه در سطح كلان و چه در سطح خرد، نبود سيستم آماري مشخص براي هر يك از شاخص ها، كلي بودن هر يك از شاخص ها حتي در بخش خرد، عدم تفكيك شاخص ها با توجه به رشته ها و شاخه هاي گوناگون (علوم انساني، علوم پايه، فني و مهندسي، كشاورزي، هنر) آموزش عالي، نبود ارتباط سيستمي بين شاخص هاي موجود و سيستم بودجه بندي پژوهش ها و عدم توجه به شاخص هايي كه در حوزه پژوهش در كشورهاي شاخص در اين زمينه كار شده است، همه باعث شده است تا نتايج زير براي شاخص هاي ارزيابي پژوهش ها در كشور ما نتايج اثربخشي باشند:
- در حال حاضر فعاليت هاي تحقيقاتي دانشگاهي با معضل نداشتن خروجي و دوباره كاري هاي بسيار زياد مواجه هستند.
- عدم وجود معيار روشن و مشخص براي تعيين بودجه لازم براي فعاليت هاي پژوهشي دانشگاهي.
- وضع شاخص هاي ارزيابي پژوهش براساس منطقي صحيح و مبتني بر ارزيابي كاربردي بودن خروجي ها و رفع نيازهاي كشور نبوده است.
- سيستم ارزيابي ISI به عنوان يكي از شاخص هاي ارزيابي پژوهش ها در كشور كه بالاترين امتياز را در بين شاخص ها داراست با نيازها و برنامه هاي توسعه كشور تناسب ندارد.
- عدم تفكيك شاخص هاي ارزيابي پژوهش با توجه به شاخه هاي علوم، به اين معني كه هر يك از شاخه هاي علوم انساني، علوم پايه، فني و مهندسي، كشاورزي و هنر براي خود شاخص هاي پژوهشي جداگانه اي ندارد.
- به طور كامل، عملياتي نبودن هر يك از شاخص ها، به اين معني كه شاخص هاي ارزيابي موجود براي ارزيابي پژوهش ها، فقط در چند مورد به خوبي مشخص است و در بقيه موارد سيستم ارزيابي به صورت كلي و نامشخص بيان شده است.
- شاخص هاي ارزيابي پژوهش ها در سطح كلان و خرد تفاوت زيادي با هم ندارند و اين به رغم اينكه در متن اشاره شده است، ولي يك نقطه ضعف به شمار مي رود.
- و در آخر اينكه پيشنهاد مي شود، سيستم ارزيابي جديدي براي پژوهش  ها در كشور ارائه شود و در آن نيازها و غايات برنامه هاي توسعه كشور و چشم انداز بيست ساله نيز در نظر گرفته شود تا از اين رهگذر به توسعه كه معلول پژوهش است، دست يابيم.