انسان تنها موجود زنده بر روي كره خاكي نيست و ديگر زيستمندان نيز حق حيات دارند. نگرش انسان به محيط زيست در طول چند دهه گذشته از منظري انسان محور و بهره گيري صرف از طبيعت به رويكردي طبيعت محور و شناسايي حق حيات براي ديگر زيستمندان تحول يافته است.
با اين حال، حتي از نگاهي انسان محور كه شايد بتوان آن را برداشتي خودخواهانه از مفهوم حفاظت از محيط زيست دانست، ذخاير طبيعي بايد حراست شوند. حفاظت از اين ذخاير، نه تنها بهره گيري نسل حاضر را از اين مواهب ميسر مي سازد، بلكه ضامن حفظ حقوق نسل هاي آينده در استفاده از ميراث چند ميليون ساله طبيعي است.
ايران با تصويب قوانين داخلي و پيوستن به معاهدات بين المللي گوناگون سعي در انجام اين وظيفه داشته است. اما پرسش اساسي آن است كه در اجرا و پياده كردن اين قواعد چقدر موفق بوده است؟ متأسفانه اظهارنظرهاي مقامات داخلي و مراجع بين المللي، نشان از ناموفق بودن ما در حفظ اين مواهب طبيعي دارد و تقريباً روزي نيست كه رسانه ها خبر از تعرض به مناطق حفاظت شده و پارك هاي ملي، تخريب تالاب ها يا آلودگي زيستگاه ها و عرصه هاي طبيعي و... ندهند.
از قانون تا اجرا
اگرچه اين گفته نجفي، سخن درستي است، اما در اين ميان پرسشي ديگر مطرح مي شود و آن اين است كه خود سازمان حفاظت از محيط زيست به عنوان متولي حفظ طبيعت چقدر به وظايفش عمل كرده است؟ وظايف و اختيارات اين سازمان در ماده 6 قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست مصوب 28/3/1353 مشخص شده است. از جمله وظايف سازمان در بند الف ماده 6 قانون ياد شده، انجام دادن تحقيقات و بررسي هاي علمي و اقتصادي در زمينه حفاظت و بهسازي محيط زيست و جلوگيري از آلودگي و بر هم خوردن تعادل محيط زيست است.
به نظر مي رسد ارزيابي هاي زيست محيطي و برنامه هاي اقدام در اين حوزه، نيز يكي از مصاديق انجام اين تكليف از سوي سازمان حفاظت محيط زيست باشد.
بخش دوم قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران تحت عنوان حفظ  محيط زيست ، آمايش  سرزمين  و توازن  منطقه اي   به تمامي مسائل زيست محيطي پرداخته است و اين اتفاق در نوع خود پيشرفتي درخور توجه به حساب مي آيد.
در ماده 60 از فصل  پنجم  اين قانون با عنوان حفظ محيط زيست چنين آمده است: دولت  موظف  است  براي  تسريع  در اجراي  برنامه  عمل  حفاظت  و بهره برداري  از تنوع  زيستي  كشور، هماهنگي  لازم  را بين  دستگاههاي  ذي ربط  ايجاد نمايد. شاخص هاي  تنوع  زيستي  كشور مي بايست  تا پايان  برنامه  چهارم  به  سطح  استانداردهاي  جهاني  نزديك  شوند و وضعيت  مناسب  يابند.
اما در گزارش 2007 بانك جهاني، ايران در شمار كشورهايي قرار دارد كه در آن ارزيابي ها، استراتژي ها يا برنامه هاي اقدام مربوط به تنوع زيستي، كه از مصاديق بارز حفاظت از محيط زيست است، انجام نشده است. اين در حالي است كه چنين ارزيابي ها و استراتژي ها در كشورهايي همچون چين، هند و پاكستان به مرحله اجرا گذاشته شده است.
تنوع زيستي غني، برنامه ريزي فقير
ايران، كشوري است كه به سبب شرايط اقليمي و جغرافياي طبيعي خاص به همراه تنوع عرصه هاي مختلف طبيعي، از جنگل هاي هيركاني در شمال تا اقليم خشك و بياباني و كويري در مركز و عرصه هاي كوهستاني در بيش از 50 درصد كشور، تنوع اكوسيستمي و زيستي قابل توجهي را در خود جاي داده است. وجود بيش از 12 هزار گونه جانوري و گياهي در اكوسيستم هاي متنوع، 1700 گونه و 20 جنس انحصاري گياهي و... از نظر تنوع ژنتيك و زيستي موجب مي شود تا بار سنگين مسئوليت حفاظت از اين ذخاير ارزشمند طبيعي در كشورمان دو چندان شود؛ براي نمونه، تنها در پارك ملي گلستان با شش صدم درصد از مساحت ايران، يك هزار و 350 گونه گياهي وجود دارد.
اما مي بينيم كه همين پارك آماج انواع و اقسام طرح هاي عمراني، راهسازي و... است و جاده اي بين المللي از ميان آن مي گذرد! اين در حالي است كه پارك هاي ملي تحت مالكيت و مديريت سازمان حفاظت از محيط زيست هستند و قاعدتاً مي بايست از بالاترين درجه حفاظتي برخوردار باشند زيرا يكي از مهمترين اهداف آنها حفاظت از ذخاير طبيعي و تنوع زيستي زيستمندان آنها براي نسل هاي آينده است.
مطابق بند د از ماده 6 قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست، تنظيم و اجراي برنامه هاي آموزشي به منظور تنوير و هدايت افكار عمومي در زمينه حفظ و بهسازي محيط زيست از وظايف سازمان حفاظت از محيط زيست است.
همچنين در ماده 60 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران آمده است: دولت  موظف  است  به  منظور تقويت  و توانمندسازي  ساختارهاي  مرتبط  با محيط زيست  و منابع  طبيعي ، سازوكارهاي  لازم  را جهت  گسترش  آموزشهاي  عمومي  و تخصصي  محيط زيست  در كليه  واحدهاي  آموزشي  و مراكز آموزش  عالي ، حمايت  از سرمايه  گذاري  در بخش  محيط زيست  و منابع  طبيعي ، ايجاد تقويت  ساختارهاي  مناسب  براي  فعاليتهاي  زيست محيطي  در دستگاههاي  اثرگذار بر محيط زيست  تنظيم  و برقرار نمايد.
آيا سازمان حفاظت از محيط زيست به عنوان متولي انجام وظايف حاكميتي دولت، به راستي به اين وظيفه خود عمل كرده است؟ چندي پيش در همين صفحه خبر از نتايج تحقيقي داديم كه بر اساس آن سطح اطلاعات زيست محيطي دبيران دبيرستانهاي ما بسيار پايين تر از همتايان هندي خود است.
پرسش آنجاست كه سازمان حفاظت از محيط زيست واقعاً چقدر در انجام وظيفه قانوني خود مبني بر تنظيم و اجراي برنامه هاي آموزشي جدي بوده است؟براساس بند ج ماده 6 همين قانون، سازمان حفاظت از محيط زيست موظف به هرگونه اقدام مقتضي به منظور بهبود و بهسازي محيط زيست در حدود قوانين مملكتي با حفظ حقوق اشخاص است. آيا سازمان مذكور اقدام يا پيشنهادي عملي براي گنجاندن دروس پيشنهادي در واحدهاي درسي دانش آموزان و دانشجويان كرده است؟ آيا حفاظت از محيط زيست آنقدر اهميت ندارد كه حتي در حد يك واحد اختياري در برنامه هاي آموزشي دانشگاه ها گنجانده شود؟ آيا افرادي كه از دانشگاه ها فارغ التحصيل مي شوند همان كساني نيستند كه در آينده قرار است در نقش مدير و كارشناس و... تصميماتي بگيرند كه مستقيماً بر محيط زيست تأثير خواهد گذاشت؟
قانونگذار با درك اهميت آموزش اقشار مختلف مردم در حوزه محيط زيست، بستر حقوقي لازم را براي اين كار فراهم كرده است اما مي توان گفت در عمل تقريباً هيچ گامي براي تحقق اين قاعده طلايي برداشته نشده است. ما همچنان منتظر اجراي قانون هستيم!
چشم انداز
معاون محيط طبيعي و تنوع زيستي سازمان حفاظت محيط زيست، چندي پيش در خبري اظهار داشت كه بيش از 2هزار گونه گياهي و جانوري كشور در معرض خطر انقراض قرار دارند كه آماري تأسف بار و خبري ناگوار براي محيط زيست ايران است. همين مقام مسئول مي گويد تنها 4/7 درصد كل مساحت كشور تحت مديريت اين سازمان قرار دارد و اين مناطق اندك نيز از تعرض دستگاه هاي دولتي و غيردولتي در امان نيست.
عكس: عباس جعفري

همين چند روز قبل صاحب منصبان محيط زيست عالم در پاريس گرد هم آمدند و نتايج مطالعات 2500 محقق از 100 كشور جهان در مورد افزايش گرماي كره زمين را مورد بررسي قرار دادند.
نتايج اين تحقيقات كه در تمام عالم انجام گرفته بود به راستي حيرت انگيز و نگران كننده بود. ما مي دانيم كه مدت ها است كه مسأله گرم شدن زمين توسط محققين دنيا اعلام شده است ولي بسياري از سياست مداران به دلايل سياسي و نه علمي از پذيرش آن سر باز زدند. مثلاً ايالات متحده آمريكا از امضاي پيمان كيوتو سر باز زد به اين دليل كه: دليل علمي مبني بر گرم شدن كره زمين وجود ندارد. نفوذ سياستمداران آمريكا حتي موجب آن شد كه ASA سازمان هوافضايي كه انسان را به ماه برد و سالم بازگردانيد نيز مسأله گرم شدن كره زمين را انكار كرد. دليل علمي كافي براي اثبات اين پديده تاكنون به دست نيامده است.
مگر پيمان كيوتو چه تعهدي را براي امضاء كنندگان ايجاد مي نمود كه ايالات متحده آمريكا از امضاء كردن آن سر باز زد؟ مسأله ساده است. گازهاي حاصل از سوختن سوخت هاي فسيلي مانند نفت، بنزين... و ذغال سنگ، 2 CO و CO را به هوا مي فرستد. اين گازها با بخار آب در فاصله 50 كيلومتري زمين سپري را تشكيل مي دهند كه نور خورشيد از آن مي گذرد و وارد زمين مي شود ولي گرماي حاصل، از اين مسير خارج نمي شود، درست مانند كاري كه شيشه هاي گلخانه مي كنند. لذا اين امر را اثر گلخانه اي مي نامند. اين عمل در طول دهه ها موجب افزايش تدريجي و خطرناك هواي اطراف كره زمين مي گردد.
پيمان كيوتو از متعهدين مي خواست كه تا سال 2012، يعني همين 5 سال آينده ميزان صدور گازهاي گلخانه اي را تا اندازه اي كاهش دهند. با وجود آن كه حدود يك سوم كل گازهاي گلخانه اي در آمريكا توليد مي شود، اين كشور زير بار اين تعهد نرفت كه نرفت. تفاوت اين اخطار، با اخطارهاي قبلي آن است كه اين بار نگراني متخصصين و كارشناسان محيط زيست به گوش سياستمداران و تصميم گيران جهان رسيده است. مثلاً سازمان ملل متحد بايد مبادرت به ايجاد يك سپاه حفاظت از محيط زيست نمايد كه كشورهاي خاطي را مورد بازرسي قرار دهند. ژاك شيراك: چنين به نظر مي رسد كه پنجره هاي اميدبخشي كه فكر مي كرديم براي نجات كره زمين وجود دارند، زودتر از انتظار مسدود مي گردند. ديويد ميلي بند وزير محيط زيست انگلستان: سازمان هاي غيردولتي آمريكا نيز آقاي بوش را آماج حمله هاي بي امان خود قرار داده اند و درخواست پيوستن به پيمان كيوتو را نموده اند .دست آورد محققين 2500گانه چيست و اهميت آن كدام است؟ اگر گرم شدن زمين به همين صورت ادامه يابد: درجه حرارت سطح كره خاكي 8/1 تا 4 درجه سانتي گراد افزايش خواهد يافت و در نتيجه ذوب شدن يخ هاي قطب ها، سطح آب هاي آزاد جهان 18 تا 59 سانتي متر بالا خواهد رفت. طوفان هاي شديد و موج گرما در خشكي شديد و متناوب تر خواهد گرديد. محصولات كشاورزي كه با اين درجه حرارت سازگاري ندارند محو مي گردند و يا توليد آنها شديداً كاهش خواهد يافت.
تأثير تغييراتي كه گرم شدن كره زمين به جاي خواهد گذاشت، صدها سال دوام خواهد يافت و شايد هيچ گاه قابل جبران نباشد و بالاخره نتيجه اين تحقيقات آن است كه سهم طبيعت در صورت گرفتن اين فاجعه فقط 10 درصد است. يعني 90 درصد عمليات منجر به گرم شدن كره زمين به دست ما انسان ها، اشرف مخلوقات صورت گرفته!!
بنابراين، فردا كه به تنهايي داخل اتومبيل خودمان بدون برنامه و هدف ويراژ مي دهيم يا در داخل منزل وقتي كه بي مهابا چراغ ها را بدون دليل روشن مي گذاريم و يا درجه حرارت خانه را بالا نگه  مي داريم و سوخت بيش از حد مصرف مي كنيم، به ياد بياوريم كه ما، هركدام ما در گرم شدن كره زمين و يا در جلوگيري از اين گرم شدن مي توانيم سهيم باشيم و يادمان باشد كه از ماست كه بر ماست.