گزارشي از محوطه باستاني پاسارگاد در محدوده سد سيوند
تنگه بلاغي در انتظار جليقه نجات
عباس ثابتي راد
هنگامي كه متوجه مي شوي در كمتر از يك سال ديگر، تنگه بلاغي در زير خروارها آب دفن مي شود، حريصانه به آن چشم مي دوزي و اشياء و آثار بدست آمده از آن را بيشتر مرور مي كني؛ انگار كه اين آخرين ديدار با محوطه تاريخي است.
براساس يافته هاي گروه هاي مختلف كاوش در اين منطقه آثار فراواني از دوره هاي مختلف به دست آمده است. در ميان اين آثار مي توان به انواع سفال ها با نقوش هندسي و بزكوهي و پرندگان اشاره كرد. حتي در بخش هايي از اين محوطه آثاري از زندگي پيش از تاريخ انسان بدست آمده است؛ دوراني كه به دوره باكون معروف است. در واقع اين دوران، يكي از قديمي ترين فرهنگ هاي پيش از تاريخ منطقه فارس است كه اولين بار بارقه هايي از اين فرهنگ در حدود 74 سال پيش توسط يكي از باستان شناسان بنام جهان لنكستر و برخي از همكارانش در 5/2 كيلومتري جنوب تخت جمشيد كشف شد. عمده آثار بدست آمده از اين دوره سفال هاي با نقش و نگار ابتدايي است، خوشبختانه در كاوش گروه هاي آلماني- ايراني در محوطه تاريخي تنگه بلاغي 9كوره سفال پزي متعلق به فرهنگ باكون كشف شده است كه قدمتي در حدود شش هزار سال دارد. اشكال متفاوت اين كوره ها و طراحي آن، اين كوره ها را به نوعي منحصر به فرد كرده است، به گونه اي كه براساس اظهارات باستان شناسان نمونه هاي كوره هاي پيدا شده در تنگه بلاغي، بسيار منحصر به فرد است.
از سويي در سايت هاي مختلف حفاري شده در تنگه بلاغي آثار مختلفي از دوره هاي ديگر نيز بدست آمده است. وجود غارهايي در كوه هاي اطراف اين تنگه، زندگي غارنشيني را در اين منطقه تأييد مي كند كه مربوط به دوران پارينه سنگي است و قدمتي در حدود 12 هزار تا 8هزار ساله دارد. غار موسوم به حاج بهرامي كه توسط گروه ژاپني در اين محوطه كشف شده است، از نمونه هاي آن است. پس از اين دوره كه انسان ها غارها را رها كرده و در دشت ها اسكان يافته اند، آثار متعددي در اين تنگه از خود بر جاي گذاشته اند. در محوطه باستاني تنگه بلاغي، تپه اي به نام رحمت آباد كشف شده است كه آثاري از دوره، جري و مسكي نيز بدست آمده است كه تاريخي هشت هزار ساله دارد. در واقع اين آثار بيانگر استقرار پيش از تاريخ انسان در اين منطقه است؛ دوراني كه هنوز انسان موفق به اختراع خط نشده بود و ابزار و امكانات زندگي اش اولين مراحل را پشت سر مي گذاشت.
نفوذ در اعماق تاريخ
انسان ها در طول تاريخ همواره در حاشيه رودخانه ها زندگي مي كردند. شكل گيري بزرگترين تمدن ها، در كنار رودخانه ها بوده و شايد بتوان گفت كه وجود رودخانه پلوار يا سيوند در تنگه بلاغي، آن را به كانون يك زيستگاه دائمي تبديل كرده بود. براساس كاوش باستان شناسان در ماه هاي اخير، آثار بسيار ارزشمندي از اين محوطه بدست آمده است. قديمي ترين آثار كشف شده در تنگه بلاغي به چيزي در حدود 250 هزار سال برمي گردد. دست افزارهاي سنگي كه در حوزه رودخانه كشف شده، قدمتي دير پا دارد. در واقع آثار بدست آمده از حوزه رودخانه پلوار متعلق به دوراني است كه در ادبيات باستان شناسي به دوران موستري يا موسترين معروف است. اين دوران به 250 هزار تا 40 هزار سال پيش مربوط است و به روزگاراني كه هنوز انسان ها ابزار زندگي شان را از سنگ ها مي ساختند، برمي گردد. البته آثار بدست آمده از تنگه بلاغي، تك يافته هاي سنگي است و عمده آن از جنس سنگي مرسوم به چرت مي باشد كه داراي رنگي قهوه اي است و استحكام بسيار زيادي دارد. شكي نيست كه تنگه بلاغي گنجينه اي از دوره هاي مختلف زندگي بشري را پيش رويمان مي گذارد. وجود آثار فراواني از دوران هاي مختلف اين واقعيت را بيشتر روشن مي كند كه از تمدن ها و فرهنگ هاي مختلف ايراني، در تنگه بلاغي، اثري به جا مانده است. گويي اين محوطه به صورت يك كلكسيون، نمونه هاي متعددي را از تمدن ها و فرهنگ هاي مختلف در خود جمع كرده و به يكباره، پيش از آنكه در زير آب دفن شود، به ما هديه كرده است. بسياري از باستان شناسان، از وجود يك زيستگاه دائمي در حاشيه رودخانه پلوار در تنگه بلاغي خبر مي دهند و حضور فرهنگ هاي متنوع كه به صورت سلسله وار در آنجا يافت شده است را بيانگر اهميت اين منطقه مي دانند. به تعبير گروه هاي كاوشگر در تنگه بلاغي، اين محدوده در روزگاران مختلف، همواره داراي اهميت بوده و به عنوان يك مركز بزرگ تجاري مورد توجه بوده است. به عنوان نمونه وجود يك كارگاه بزرگ سفال پزي در اين محوطه مبين اين نكته است كه تنگه بلاغي، روزگاري به عنوان مركز ساخت ظروف سفالي مشهور بوده و سفال هاي ساخته شده در آن نيز به شهرهاي ديگر صادر مي شده است. به تعبيري مي توان گفت كه در هر مقطع تنگه بلاغي تا حد تشكيل يك تمدن پيش رفته است. كشف اثر مهر، در اين محدوده كه متعلق به دوران باكون است، شايد دليلي بر اين مدعا باشد. چرا كه مهر، نشان از مالكيت اشخاص دارد. به عبارتي مي توان به اين نتيجه رسيد كه در دوران باكون، مالكيت شناخته شده بود.از سويي كشف بقاياي يك روستا از دوره هخامنشيان و همچنين كشف پي هاي به جا مانده از يك كوشك مربوط به دوره داريوش اول نيز، دليل ديگري است بر يك زيستگاه دائمي در محوطه تنگه بلاغي. از قرار، آثار به جا مانده از اين كوشك پس از آب گيري سد سيوند، همچنان به جا خواهد ماند و اين محدوده به زير آب نخواهد رفت، اما محوطه هايي كه در آن آثار مختلف تاريخي پيدا شده است، زير آب سد سيوند خواهد رفت.
ردي از انسان
هنگامي كه از تپه هاي مجاور به محدوده تنگه بلاغي نگاه مي كني، زيبايي خيره كننده اي تو را در برمي گيرد؛ رودخانه اي كوچك با پيچ و خم هاي متوالي از دل كوه ها گذشته و خود را در پايين ترين قسمت اين بلندي ها جاي داده است. چگونه مي توان تصور كرد كه زندگي۲۵۰ هزار ساله بشري در محدوده اين رودخانه شكل گرفته است. با كمي دقت هنوز هم مي توان بر بخش هاي غربي و شرقي رودخانه پلوار يا سيوند، ردي از كندوكاوي ها يافت. راهي باريك كه در دل سنگ ها هموار شده و طولاني است. اگر چه هنوز كاربري اين راه ها چندان مشخص نيست، اما براساس 9 قسمت شناسايي شده در ضلع غربي كه 5/6 كيلومتر طول دارد و 16 قسمت شناسايي شده در ضلع شرقي رودخانه، تصور راه شاهي در نزد باستان شناسان جان گرفته است؛ راهي باريك كه مي توانست پادشاه را از كوشك خود به پاسارگاد و سپس تخت جمشيد هدايت كند. البته اين ظن با توجه به فصل هاي كاوش كه از مهر ماه دوباره آغاز شده است، با يافته هاي جديدي، مي تواند قوت بگيرد.
يكي از نكات قابل توجه در كشف آثار تنگه بلاغي، كشف اسكلت هايي است كه از دوران باكون به جا مانده است. كاوشگران آلماني در تنگه بلاغي، در كنار كوره هاي سفال پزي اسكلت هايي يافته اند كه به شيوه منحصر به فردي دفن شده اند. اين اسكلت ها به صورت جنيني يعني دست و پا جمع و رو به شرق دفن شده اند كه بسيار قابل توجه است. اگرچه اين شيوه تدفين براي اولين بار در اين محدوده يافت شده، اما تعداد قابل توجه اين اسكلت ها، بيانگر وجود تفكر خاص ميان مردمان دوره باكون است. در كنار اسكلت ها سكه اي كه مبين دوره اي خاص باشد، يافت نشد. اما تزئينات مختلفي بر اسكلت ها بوده است. اين اسكلت ها، داراي دستبندهايي از آهن و مهره ها از جنس سنگ عاج، گوشواره هايي ازجنس مفرغ و سرپيكان هاي از جنس آهن و مفرغ و همچنين مهره هايي از جنس عقيق هستند. اسكلت هاي يافت شده در گورهاي فرسنگي قرار داشت كه متعلق به دوران فراهخامنشي است. اين گورها، به صورت دايره اي شكل با سنگ هاي بزرگ ساخته شده اند كه به تعبير باستان شناسان، كشف اين گورها، اطلاعات دقيق از نحوه تدفين در دوران فراهخامنشي را به همراه داشته و براي اولين بار در كشور كشف شده است.
مرثيه اي تلخ
اگرچه بعد از چند فصل كاوش، هم اكنون آخرين فصل هاي كاوش سپري مي شود، اما به رغم اظهارات كاوشگران آلماني، فرانسوي، ايتاليايي، لهستاني، ژاپني و ايراني كه تصور اين حجم از آثار تاريخي در اين منطقه را نداشتند، كشف تمدني جديد در تنگه بلاغي دور از انتظار نيست. به تعبير بسياري از آنان، عمده كار كشف و كاوش انجام گرفته و تمام آثار موجود در اين تنگه يا شناسايي شده و يا در مراحل پاياني به سر مي برد. تنگه بلاغي با وجود آنكه از تمامي دوره هاي تمدني بهره اي يافته و آثار متعددي را از روزگاران متعدد در خود جاي داده است، اما تأسف انگيز است كه هنوز آن را نديده، در زير آب فرو برود و تنها آثاري از روزگار گذشته را به رسم امانت به ما بدهد و خود از ديده ها پنهان شود. بخش عمده اي از محوطه تنگه بلاغي كه در آن آثار مختلفي از دوره هاي متعدد كشف شده است، پس از پايان فصل حفاري كه تا پايان سال طول خواهد كشيد، در زير آب دفن خواهد شد و تنها قسمتي از آن به جا خواهد ماند. اين محدوده در 35 كيلومتري جنوب پاسارگاد قرار دارد و از مناطق بسيار ارزشمند باستاني است.تنگه بلاغي، سرزمين جادويي به جا مانده از روزگار كهن، هنوز در خاطره ما طلوع نكرده است كه ناگهان آن را فراموش مي كنيم و تنها در گوشه دنج و خاموش موزه ها، آثار پيدا شده در آن را مرور مي كنيم.
|