آشنايي با گلابتون و جايگاه آن در ميراث فرهنگي
تار زرين پارچه هاي ايراني
|
|
گروه علمي فرهنگي - به روايت تاريخ، 115 سال پيش از ميلاد مسيح، بنا به يك سنت، دولت چين براي سر به مهر آوردن همسايگان، قطعاتي از پارچه اي زربفت و زري دوزي شده را همراه با نمايندگاني به ايران فرستاد. 723 سال بعد، يعني در سال 628 ميلادي، هنگامي كه هراكلوس دستگرد را تصرف و غارت كرد، گرانبهاترين غنايمي كه به دست آورد، زردوزي هاي ايراني بود. همين روايت تاريخي باعث شد تا اين تصور در اذهان بنشيند كه نخستين بار زردوزي از چين به ايران راه يافته، حال آن كه نتيجه كاوش هاي باستان شناسي در روسيه حكايت از آن دارد كه در سده سوم پيش از ميلاد زردوزي و توليد پارچه هاي زربفت در ايران رواج داشته و ايرانيان با نخ هاي زريني كه به ظرافت تابيده شده بود، تصوير برگ مو و پيچك را بر روي پارچه هاي پشمي مي دوختند. قرن ها بعد، بيزانس، همسايه ايران، با تقليد از فرآورده هاي ايراني سوزن دوزي هايي عرضه كرد كه مرغوبيت آن بيشتر بود و رنگ هاي خيره كننده برتري داشت.
با هجوم مغول ها، عناصر هنر چيني نيز به زردوزي ايران راه يافت و اگرچه هيچ اثري از زردوزي هاي اين دوره در دست نيست، اما ادامه آن قطعاً به قرن 15، 16 و 17 ميلادي كشيده؛ چه آن كه شاردن در سياحت نامه خود، بارها ظرافت زردوزي ها و گلدوزي هاي ايراني را، كه به رغم خودش برتر از گلدوزي هاي اروپاييان و تركان بوده، ستوده است.توليد زري دوزي كه در نقاط مختلف ايران به كم دوزي ، گلدوزي ، برودري دوزي و كمان دوزي شهرت دارد، شاخه اي از هنر ظريف دوزيه (EMBROIDERY) محسوب مي شود و در گذشته در بيشتر نقاط ايران رواج داشت، اما اكنون استان هرمزگان و به ويژه شهرهاي بندرلنگه، بندرعباس و ميناب از مراكز عمده توليد آن به شمار مي آيند.
گلابتون دوزي پس از اسلام، در ابعاد بيشتري در اقصي نقاط ايران رواج يافت و به خصوص از قرن سوم آذين و تزيين پرده خانه خدا شد.
هنرمندان شوش و شوشتر موظف به تهيه 12 تخته روپوش حجرالاسود در تمام مدت سال بودند. جنس پرده ها مخمل مشكي بود و تزئينات روي آن، كتيبه دوزي، شمسه دوزي، كمنددوزي، گلابتون دوزي، ده يك دوزي را شامل مي شد كه معمولاً همگي با نخ هاي گلابتون عياردار دوخته مي شد. اين كار تا سده دهم هجري به عهده هنرمندان ايراني بود، اما از آن پس به عهده كشورهاي عثماني، مصر و ديگر كشورهاي اسلامي گذاشته شد.
گلابتون دوزي در دوره صفويه نيز رواج كامل داشت و از آن براي تزيين البسه، پرده و تابلوهاي تزييني استفاده مي شد. اين دوخت در دوران افشاريه و حتي زنديه و قاجاريه نيز براي كارهاي گوناگون مورد استفاده قرار مي گرفت.
تعريف گلابتون دوزي
گلابتون طلايي است از حديده كشيده و به هيأت ريسمان هاي باريك و گلابتون دوزي نوعي دوزندگي است كه جنبه تزئيني دارد و در آن از نخ گلابتون استفاده مي شود.
در حال حاضر گلابتون دوزي با الياف طلا در ايران رايج نيست. امروزه گلابتون دوزي از نخ طلايي با روكش فلزي زرد يا سفيد كه عمدتاً در كشور پاكستان توليد مي شود، استفاده مي كنند و به كمك قلاب، نقوش متنوعي را كه بيشتر ملهم از بينش و برداشت شخصي شان است، بر روي پارچه مي دوزند.
توليدكنندگان اصلي مصنوعات گلابتون دوزي شده در استان هرمزگان، بيشتر زنان و دختران خانه دار هستند و به طور كلي در بندرلنگه، بندرعباس، ميناب و نقاط روستايي اين مناطق كمتر خانواده اي را مي توان يافت كه زنان و دختران آن با هنر گلابتون دوزي آشنايي نداشته باشند.
اگرچه در بيشتر مناطق استان هرمزگان استفاده از شلوارهاي زنانه با دمپايي زري دوزي شده و رو پيراهن هاي زنانه با سرآستين، پيش سينه و دور يقه گلابتون دوزي شده، رواج دارد و براي لبه پرده، ديواركوب، پشتي، كوسن و... نيز از اين دوخت استفاده مي شود، اما شكل و نوع محصولات بستگي به سليقه و نظر مشتري دارد.
مرسوم است كه توليدكنندگان پس از گرفتن سفارش، ابتدا پارچه را، كه معمولاً از جنس كرپ ناز، سالمز يا پوليستر و به رنگ سبز، مشكي، زرد، آبي فيروزه اي، نارنجي و... است، بر مبناي الگوي مورد درخواست مشتري بريده و ابتدا به كمك كاربن هاي رنگي، نقش مورد پسند سفارش دهنده را بر روي آن كپي مي كنند؛ سپس پارچه را بر روي لبه دايره اي چوبي، كه كم يا كمان نام دارد، قرار داده و اطراف آن را به وسيله تسمه اي چرمي با زهواري چوبي و دايره شكل كه قطر آن با يك پيچ كم و زياد مي شود، محكم مي كنند و پارچه را از اطراف مي كشند تا همچون پوسته اي بر روي مساحت دايره چوبي قرار گيرد. سپس هنرمند به كمك سوزن هاي خاصي كه اصطلاحاً قلاب ناميده مي شوند، كار دوخت را آغاز مي كند.
شيوه دوخت به اين ترتيب است كه صنعتگر دست چپ خود را در قسمت پشت پارچه قرار داده و قلاب را در دست راست مي گيرد، قلاب را از روي كار، به داخل پارچه فرو برده و با دست چپ نخ را، كه يك سوي آن منتهي به قرقره و سر ديگرش گره خورده است، به نوك برجسته قلاب آويخته و از پارچه بيرون كشيده و دوباره به داخل پارچه فرو برده و اين كار را ادامه مي دهد تا اين كه دوختي زنجيره اي شبيه آنچه در گلابتون دوزي معمولي بانوان بر روي پارچه ايجاد مي شود، به وجود آيد كه اساس و بنيان كار گلابتون دوزي است.
بيشتر گلابتون دوزان به نسبت نوع نقشي كه قصد دوختن آن را دارند از پولك هاي پلاستيكي كوچكي با لعاب رنگين استفاده مي كنند و در پايان كار محصول را بر سطح همواره قرار داده و با وزنه شيشه اي يا نوعي گوش ماهي صاف و صيقلي بر روي آن مي كوبند تا نقوش هم سطح و هماهنگ شوند.
نقوش گلابتون
در گلابتون دوزي بيشتر نقوشي چون پيچك ترنج، گل ساعتي، نقش محرابي، گل هاي اسليمي، گل هاي ختايي، نقش بازوبندي، بته روحي، محرماتي يا ستوني، بته جقه اي، سروچه و انواع گل ها و گاه تصوير افراد مورد استفاده قرار مي گيرد.
از اين نوع سوزن دوزي ها معمولاً براي آراستن لباس، پرده، بقچه، سوزني، كلاه، كيسه پول، قاب شانه، سرمه دان، جاي قيچي، جاي قلمدان، جاي قرآني و... استفاده مي شود.
|